Over de tijd waarin wij leven
[Recensie] Over het complexe vraagstuk in wat voor tijd we leven en hoe zich dat gaat ontwikkelen, gaat het boek Verschuivingen van Stefan Hertmans. Volgens hem beseffen velen weliswaar in een soort overgangstijd te leven, maar waar het heen gaat, is onduidelijk. In deze tijd vinden zoals Hertmans dat noemt, allerlei verschuivingen plaats – vandaar de essaytitel. Hertmans (1951) is schrijver van vele romans, verhalen, essays en gedichtenbundels. Werk van hem is veelgelezen, vertaald en bekroond. Een eerdere essaybundel Het zwijgen van de tragedie kwam uit in 2007 en in 2013 verscheen zijn roman Oorlog en terpentijn.
In Verschuivingen overdenkt Hertmans onder meer de diversiteit aan elementen van de huidige tijd en tijdgeest. Zijn reflecties hangt hij vooral op aan datgene wat inmiddels de meeste mensen wel zien en begrijpen, namelijk vooral hoe groot de impact van de klimaatverandering is en kan worden op al het leven op aarde. Hij beschouwt de crisis van de neoliberale wereldorde en migratie als de twee andere belangrijkste probleemvelden.
Spiegel
Hertmans houdt de moderne – en dan vooral het westerse deel van de – mensheid daarbij een spiegel voor. Hij wijst erop dat de moderne geesteshouding een onhoudbare premisse hanteert, namelijk die van de oneindigheid van de hulpbronnen. Kritiek daarop is er trouwens ook allang. In 1795 gaf filosoof Immanuel Kant aan dat er afspraken nodig zijn hoe met het beschikbare aardoppervlak om te gaan als we wereldvrede willen. Hij laat zien hoezeer de drie genoemde probleemvelden samenhang hebben. Hij signaleert dat er in het vlak van het denken momenteel stevige verschuivingen plaatsvinden, en dat die niet zonder tegenkrachten zijn. De mensheid is door het inmiddels ook de mens zélf exploiterende neoliberalisme zo diep beïnvloed, dat we het nauwelijks nog beseffen. En zo spreken we bijvoorbeeld vanzelfsprekend over ‘ons milieu,’ maar het milieu is niet van ons en is er niet voor ons. Aansluitend op Kants stellingname noemt Hertmans een andere trieste exponent van dat oude denken: de kinderlijke kolonisatiedromen over andere planeten. Volgens Hertmans moet de mens gewoon inzien dat hij planetair gesproken ertoe veroordeeld is een aards-sedentair wezen te blijven. Binnen het traditionele oude denken werden dit soort fantasieën als vooruitgang – en als emancipatie – beschouwd.
Van zekerheden naar onzekerheden
Het kritiseren van dit soort vooruitgangsdenken wil volgens Hertmans beslist niet zeggen de hoop op emancipatie opgeven, alleen zal dit iets anders gaan betekenen dan vroeger. Dat kan ook niet anders, want wanneer de toekomstbeelden schuiven, dan brengt dat vele veranderingen – en nieuwe onzekerheden – met zich mee. De belangrijkste verschuiving waarmee de mensheid zal moeten leren leven is een omslag van vastigheid naar leven met onzekerheden. Van in plaats van een oriëntatie op verworteling, traditie en overvloed naar leven met ontworteling, aanpassing en schaarste. Deze schuivende veranderingen betekenen voor de mens een leerproces. We zien en ervaren elke dag opnieuw dat we niet meer beschermd zijn – zoals we lang meenden – door de vanzelfsprekendheden zekerheden van de rationaliteit. Dus is er ook geen helder, logisch en eenduidig pad richting de toekomst.
De caleidoscoop aan thematieken waarin die zich manifesteren, belicht hij in de diverse hoofdstukken van zijn essay. Intimiteit komt onder meer aan de orde, poëtische politiek; kritiek en crisis; zuilen en bubbels en de verbeelding van de bibliotheek. En hoop tenslotte moet zich vooral hechten aan het concrete en minder aan theoretische idealen, want dat laatste is eigenlijk net zoiets als investeren in bitcoins. Je weet nooit zeker wat het is en (op)levert.
Hertmans helpt ons oog en gevoel te hebben voor de gevaren en daarmee ook voor de kansen van elementen van onze tijd. Hij geeft in Verschuivingen heldere en boeiende beschouwingen over dat samenhangende geheel van belangrijke en urgente onderwerpen van deze tijd, die – uiteindelijk – ieder mens op aarde aangaan. Een inspirerend en verhelderend tijdsdocument.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
