Oude idealen zijn doorgeschoten
Heel wat oude idealen zijn vandaag tot in het extreme doorgeschoten, schrijft Stefan Hertmans in Verschuivingen, en alleen de hoop kan ons redden. Hoe moeten we ons verhouden tot onze snel veranderende tijd die getekend wordt door ecologische, economische en politieke crises? Zo luidt de centrale vraag in Verschuivingen, het nieuwe essay van Stefan Hertmans.
[Recensie] Op zoek naar de redenen voor de huidige problemen ziet Hertmans het verdwijnen van het reële communisme als een cruciale gebeurtenis. Het liberalisme had overwonnen, het individu had het collectief verslagen en daarmee eigende het zich ook het recht toe om op kennisvlak iedere autoriteit te verwerpen. Daarbij dreef dit individu op de ideeëngolf van mei ’68. Wij hebben het recht om radicale kritiek te geven op de bestaande machtsverhoudingen, net zoals wij de radicale zeggenschap over ons eigen lichaam opeisen, klonk het toen. Het waren leuzen die ook te horen waren tijdens de betogingen tegen het coronabeleid, merkt Hertmans op, met dit verschil dat ze een halve eeuw geleden rationele gronden hadden en een algemene emancipatie beoogden, terwijl de tegenstand tegen het vaccinatiebeleid volstrekt irrationeel was en een veel smallere boodschap had: ik wil hier niet aan meedoen, want ik sta boven de maatschappij.
Maat van alle dingen
Het individu is de maat van alle dingen geworden en sociale media hebben het een platform geleverd waarop het private net zo belangrijk is als het publieke. De nazi’s en de stasi’s hadden er tienduizenden spionnen voor nodig, en nog lukte het niet, maar Facebook en Instagram krijgen het voor elkaar: uit vrije wil is de hedendaagse mens een open boek. De politiek is een pop-poll geworden, betogingen gaan nooit meer over fundamentele maatschappelijke veranderingen, maar wel over one shot-eisen en ook het kwalijke identiteitsdenken waarin individuen zich niet langer identificeren op basis van hun gelijkenissen met de rest van de mensheid, maar wel aan de hand van hun verschillen met andere groepen is er een gevolg van. Hertmans maakt een messcherpe analyse van onze leefwereld, waarbij precaire kwesties niet uit de weg worden gegaan.
Hertmans is een intellectueel die zijn denken in een lange traditie plaatst, van Aeschylus en Sofocles, over Immanuel Kant en Georg Hegel tot Pierre Bourdieu en Chantal Mouffe. Maar het is bij Friedrich Hölderlin en zijn concept van het ‘Offene’ dat hij uiteindelijk soelaas vindt. We moeten beseffen dat de wereld constant verandert en ons openstellen voor die veranderingen, zei deze Duitse romantische dichter. Met utopische plannen komen we nergens, want die propageren een gesloten systeem, terwijl we net de openheid van de hoop nodig hebben, aldus Hertmans die rede en prudentie predikt en zich afzet tegen een generatie die liever eerst doet en dan nadenkt.
—
Eerder gepubliceerd in Knack
