Een spelletje terwijl de regels veranderen
Je kunt iets verzetten en je kunt je ergens tegen verzetten. Jij kan dat, en schrijvers kunnen dat nog veel beter, laat Bart Koubaa zien in zijn nieuwe, buiten de lijst ontsporende roman van puberteit, protest en photoshop, Verzet!
Koubaa, een Vlaamse schrijver van wie ik eerder Lucht en Het gebied van Nevski op deze site besprak, en die ik vervolgens interviewde, is sindsdien een vriend en collega geworden, wat mijn positieve woorden in de komende alinea’s wellicht in een ander daglicht stelt.
Want ik ben fan, en ik onderschrijf Julia Kruls positieve woorden (én negatieve) over zijn schrijverschap in De leraar: ‘Want Koubaa kan schrijven, vertellen en sterke, controversiële, tot de verbeelding sprekende ideeën verzamelen.’ Of die van Jona Lendering: ‘Koubaa’s stilistische bravoure én virtuositeit maken Maria van Barcelona uiteindelijk tot een verdraaid goed boek: geen roman met een makkelijk te volgen plot, maar wel een vrij overweldigende ervaring.’ Of die van Irwan Droog over De Brooklynclub: ‘Voortdurend wordt de vertelling onderbroken en word je als lezer uit het verhaal gegooid – om vooral door te blijven lezen. Koubaa laat me met deze wonderlijke roman, opvallend in zijn onconventionele manier van vertellen, zowel in verwarring als in bewondering achter.’
Het verzet! begint
Koubaa schrijft, kortom, gekke boeken die de lezer uitdagen om door te lezen. Ze worden ook steeds gekker, en blijven goed geschreven en knap in elkaar zitten. Eind 2013 verscheen Verzet!, geïnspireerd door het schilderij Trickland van Michaël Borremans, dat ook het omslag vult. Op het schilderij zie je vrouwen gehurkt rond een gehucht. Daar woont de ik van Verzet!, en zijn verhaal begint als hij de grote wijzer van de notenhouten pendule bij zijn grootouders drieëntwintig en een half uur vooruit draait. Zijn eerste daad van verzet! En daarna kan hij niet meer zonder. Alles in huis, ringen aan vingers, huiswerkopdrachten in schooltassen, alles verplaatst hij. Tot de puberteit hem verder drijft:
‘Alles zinderde in mij, alles groeide en wilde uit mijn lijf barsten: ik kreeg het bevel mij voort te planten. Er waren weinig meisjes die op mijn voorstellen ingingen; er werd al eens gedwongen of misleid en in het slechtste geval was er mevrouw Moriko. Maar ik wilde meer dan de verschrompelde vagina van een verlamde oude vrijster die erop stond dat ik mijn geslacht met het vet van een zwarte bok insmeerde voor ik bij haar in bed kroop, en ik besloot weg te lopen naar de stad.’
Daar begint Koubaa zélf zich tegen de regels te verzetten, in de stad raken de wetten van oorzaak en gevolg al snel zoek. Maar voor we ons daarin verliezen: zo schrijft Koubaa dus, met smaak voor een iets ouderwetser idioom, oog voor alliteratie en dubbelzinnigheid (neem de titel), met absurde wendingen en – in dit boek – wat al te Vlaamse formuleringen. Zijn uitstapje naar een Belgische uitgeverij (waar eerder De sleutel verscheen), wreekt zich hier: want wie wordt er ‘gedwongen of misleid’, en moeten we voor ‘al eens’ nu ‘nogal eens’ lezen?
De vrijheid
De ik ontsnapt aan de ‘grenzen van de reuzinnen van Borremans’ (Borremans treedt vanaf het begin op als personage), en belandt bij Dmitri en Vanja, die op een industrieterrein de kunsten van het verdwijnen en de liefde beoefenen. Dmitri filmt en bewerkt zijn film zó dat mensen eruit verdwijnen; Vanja bevredigt de lusten van de jongen. Maar ook in de stad verzet! [sic] de ik dingen, zijn eerste kunststukje is het ongemerkt verzetten van een wiegje met de baby erin. Hij verplaatst stenen en auto’s, en dan opeens heeft zijn stille protest een effect: het gehucht waar hij woonde wordt getroffen door een aardbeving.
Hij hoopt bij de krant meer nieuws te horen, en krijgt er een baan. Bij het fotograferen in de stad ontdekt hij Verushka, en photoshopt haar naakt. Hij past foto’s aan, er vinden terroristische aanslagen plaats. Zijn hoofdredacteur komt om. Hij treft Verushka in een massaal kussengevecht.
‘Ik was uitgelaten, sloeg erop los als een jong veulen. Op een gegeven moment stond ik oog in oog met Verushka. Ik mepte haar zo hard ik kon, tot ze door haar knieën ging en haar hoofd beschermde met haar kussen, met haar armen, ze riep zelfs iets, maar ik bleef doorgaan tot ze op haar zij viel, en ontelbare veertjes haar in een wit kleed hulden. Na een afgesproken belsignaal hield het kussengevecht op en stoof de menigte uiteen. De veertjes rond Verushka kleurden rood, uit haar heerlijke slaap liep een klein riviertje zuiver bloed.
Ik smeet de steen die ik in het kussen tussen de ganzenveren had gestopt in de rivier en verbrandde de sloop.’
Ze blijkt doodgeschoten tijdens een demonstratie. Zijn vrienden zijn verdwenen. Hij woont in bij zijn homoseksuele hoofdredacteur. Hij gaat werken voor het leger.
Ik weet allang niet meer of deze volgorde van gebeurtenissen klopt. De ik zou ze herschikt kunnen hebben, met explosieve, maar niet noodzakelijkerwijs logischere gevolgen. De sensatie die Lendering en Droog beschrijven bij Koubaa’s vorige boeken, ervaar ik versterkt bij Verzet!: er is geen vanzelfsprekende gang van zaken meer, je mist de beslissende momenten, keuzes lijken niet gemaakt te worden, Koubaa past de regels aan gedurende het spel. Toch lees je door, door, door, en je enige houvast is het bestaan van de ik – tot het slot ook dat ondermijnt.
Het spelletje
Ik zeg spel, maar spelletje is misschien beter. Koubaa speelt een spelletje met ons, een sinister spelletje. Er is de humor van het onverwachte, de grap van het verplaatsen, de kafkaëske slapstick van abrupte bewegingen. Maar langzamerhand sluipt ook de Kafka van de maatschappijkritiek binnen, en uiteindelijk is de ik ervan doordrongen dat hij zich niet kan verzetten. Ik zeg maatschappijkritiek, maar zoals dat bij Kafka en bij de auteur zelf in Maria van Barcelona al niet eenduidig is, zo laat Koubaa zich ook in deze roman niet op één lijn betrappen. Ja, kunstenaars, vrouwen, pers en staat – ze zijn oppervlakkige cynici. Slachtoffers vallen en worden gevild, ze verdwijnen en worden zonder reden vermoord. Maar ondanks de Russische en Japanse elementen (kimono’s, sushi!) is de werkelijkheid van Verzet! veel complexer dan in politieke schema’s zou passen.
Misschien is het ook vooral kunstkritiek. De ik eigent zich levens en objecten toe door ze te fotograferen en bewerken, Dmitri verwijdert ze. Is er leven in en buiten een schilderij?
Of moeten we die ontbrekende beslissingen zien in het licht van een van Koubaa’s andere thema’s, dat van de vrije wil? Een ‘openbaring, […] Goddelijke intuïtie’ zette de ik aan tot zijn eerste verzet!, een engel spreekt hem toe. Reuzinnen bepalen het leven in het gehucht. Dmitri, de hoofdredacteur, de legercommandant: allemaal geven ze hem opdrachten. Zijn daden lijken niettemin willekeurig. Verzet! hij of wordt hij verzet!? Is verzet! mogelijk?
Verzet! roept vragen op, en zo hoort het. Het is een knap, doordacht boek, maar killer dan Koubaa’s eerdere werk. En minder begrijpelijk. Toch is het de moeite hem te blijven volgen: maar weinig schrijvers in ons taalgebied schrijven zo gedreven en drijven zo ontregelend. Weinigen roepen zoveel vragen op en verontrusten je zó – zonder dat je begrijpt waarom.
