Leven na de Holocaust
[Recensie] De Jiddisch-Amerikaanse schrijver, Isaac Bashevis Singer (1903-1991), kreeg in 1978 de Nobelprijs voor de Literatuur voor zijn gehele oeuvre, waaronder dit boek, dat meteen bij verschijnen al bejubeld werd. (Recent verscheen een nieuwe druk van het boek/red.)
Tijdens het opruimen van een bibliotheek kwam ik het tegen. Er stonden persoonlijke aantekeningen in, die mij intrigeerden en ik begon te lezen. Voor ik het wist werd ik meegenomen door het verhaal en kon ik niet stoppen voor ik het uit had. Het was lang geleden dat een boek mij zo geboeid had.
Holocaustoverlevende
Singer beschrijft in Vijanden, een liefdesroman een episode uit het leven van Herman Broder, een man die de Holocaust heeft overleefd en vervolgens zijn heil zocht in New York. Hij werkt als ghostwriter voor een rabbi, is colporteur van boeken en veel op reis. Voor de Tweede Wereldoorlog heeft Broder gewerkt als filosoof in Warschau. Daar heeft hij Tamara, een studente biologie ontmoet. Hij is met haar getrouwd en zij schonk hem twee kinderen, een zoon en dochter. Als leerling van Schopenhauer was dit tegen de wens van Broder geweest, maar Tamara ging haar gang, wat het ook betrof. Hun huwelijk was chaotisch.
Vlak voor de oorlog, toen ze op het punt van scheiding stonden, bezocht Broder zijn ouders in Tzivkev. In deze periode vielen de Nazi’s de herenboerderij van zijn ouders binnen op zoek naar Joden. Zijn ouders werden vermoord, hij wist te ontkomen. De Poolse boerendochter Yadwiga, die als bediende voor zijn ouders werkte, redde vervolgens zijn leven door hem te verbergen in een hooibaal in haar geboortedorp Lipsk. Hij heeft daar drie jaar doorgebracht onder de goede zorgen van Yadwiga, die al jaren verliefd op hem was.
Na de oorlog hoorde Broder dat zijn vrouw met hun twee kinderen weggevoerd was naar een concentratiekamp. De kinderen werden vermoord en zijn vrouw neergeschoten bij een vluchtpoging.
Schuwe boerendochter
Uit dankbaarheid is Broder na de oorlog met Yadwiga getrouwd en gaan samenwonen in New York. Helaas blijft Yadwiga de schuwe, verlegen boerendochter, die zich niet op haar plaats voelt in de drukke stad. Zij is analfabete, haar leven is gewijd aan Broger. Zij zou graag een kind willen, maar Broger let er zorgvuldig op dat hij haar niet zwanger maakt: “In a world in which one’s children could be dragged away from their mother and shot, one had no right to have more children”. Behalve dankbaarheid is er weinig dat Broger bindt aan Yadwiga.
Zijn liefde gaat uit naar de mooie en neurotische kettingrookster Masha. Zij is getrouwd, maar leeft gescheiden van haar man. Broder heeft haar beloofd dat hij bij Yadwiga zal weggaan zodra zij zal scheiden van haar man. Hij wil echter Yadwiga die zijn leven heeft gered, geen scheiding aandoen. En zolang Masha getrouwd blijft, hoeft hij ook geen stappen te ondernemen.
Broder heeft een kamer in het appartement van Masha. Haar bemoeizuchtige moeder, die eveneens de oorlog heeft overleefd, woont daar ook. Yadwiga weet niet van het bestaan van Masha, omgekeerd wel. Gelukkig kan Broder dankzij zijn werk regelmatig dagen afwezig zijn.
Bigamist tegen wil en dank
Tot zijn verbijstering duikt de door hem doodgewaande Tamara weer op in zijn leven. Door haar komst wordt hij geconfronteerd met zijn verleden, de verschrikkingen van de Holocaust en duiken er weer vragen op over wat er gebeurd is met zijn kinderen.
Zo blijkt Broder opeens getrouwd te zijn met twee verschillende vrouwen en heeft hij ook nog een geliefde, die met hem het leven wil delen. Hij is bigamist tegen wil en dank.
Broder doet zijn best, maar verliest steeds meer de greep op zijn leven. Zijn leugens beginnen een eigen leven te leiden. Ook financieel heeft hij het moeilijk. Als lezer kreeg ik medelijden met hem. Zijn pogingen het iedereen naar de zin te maken zijn aandoenlijk.
Indirecte boodschappen
Het boek boeide mij om verschillende redenen. De lotgevallen van de Joden die na de verschrikkingen van de Holocaust een nieuw bestaan probeerden op te bouwen in New York zijn schrijnend. Zonder af te doen aan hun grote leed, laat Singer door zijn humoristische schrijfwijze ook hun kracht zien. Als lezer leefde ik mee met Broder en alle problemen die hij in zijn leven tegenkwam. De vraag of en hoe hij zijn problemen zou kunnen oplossen, hield me aan het lezen. De vele dialogen in het boek zijn daarbij zo levensecht, dat al lezende de personages in levenden lijve voor je staan. Door de knappe indirecte boodschappen in de zinswendingen voelde ik als lezer hun angst, achterdocht en boosheid, en zag ik hun (geniepige) streken, maar ook hun liefde. Los hiervan genoot ik van de trefzekerheid waarmee Singer in enkele zinnen een gebeurtenis kon schetsen. Hieraan moet ik toevoegen, dat een aantal passages in het boek ook zo hartverscheurend zijn, dat ik wilde dat ik ze nooit gelezen had. Het boek heeft mij duidelijk gepakt!
Alles bij elkaar genomen ben ik dan ook blij dat dit prachtige boek uit 1972 in mijn handen is gevallen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
