Beet!
[Recensie] Achter het net vissen, grote vissen verslinden de kleine, hij vangt de ene vis met de andere. Het zijn zomaar een paar spreekwoorden die al in de tijd van Pieter Bruegel op schilderijen verschenen en nog steeds tot de beeldtaal van vele spotprenten behoren. Vis heeft in de kunst echter diverse betekenissen, waaronder ook een erotische deels afgeleid door de vorm. Zo is bij Jan Steen een opgehouden haring met twee uien een humoristische verwijzing naar het mannelijk geslachtsdeel en bij Joachim Beuckelaer is een moot zalm dat voor het vrouwelijke. Maar de symboliek van vis, vissers en visserij is veel rijker dan de erotiek. De vis is ook al eeuwenlang het symbool voor Christus en vis wordt ook vaak met welvaart geassocieerd. Zo is in de Nederlandse economie de visvangst altijd belangrijk geweest. Kortom, vis spreekt al eeuwenlang op diverse wijzen tot de verbeelding. Met name in het zeventiende-eeuwse Dordrecht zijn opvallend veel schilderijen gemaakt waarop vis is afgebeeld. Kunstenaars als de gebroeders Cuyp, Nicolaes Maes, Cornelis Bisschop en Godefridus Schalcken. Reden voor het Dordrechts Museum om de symboliek van de vis als onderwerp voor een tentoonstelling en bijbehorende publicatie te nemen.
Nadat historicus Henk Slechte met het idee voor Vis in beeld kwam, nam toenmalig directeur van het Visserijmuseum in Vlaardingen, Frits Loomeijer, vorige eeuw al het initiatief voor Vis in beeld. Hij wilde de verschillende betekenissen van vis in de beeldende en toegepaste kunst uitzoeken om een andere kant van vis, vissers en visserij aan de man te brengen. Samen met Henk Slechte werkte hij het concept van Vis in beeld voor het Dordrechts Museum uit. Nu de tentoonstelling in het museum in Dordt te zien is, kunnen bezoekers gelijktijdig genieten van een tentoonstelling over het vissersgenre in de Haagse School. In Museum Vlaardingen is immers gelijktijdig de tentoonstelling Schoon aan de haak. Schilderachtige vissersleven te zien.
In de tentoonstellingspublicatie komt de lezer meer te weten over het overdrachtelijk gebruik van vis, vissers en visserij in de Noord- en Zuid-Nederlandse beeldende en toegepaste kunst. Hierbij is ook aandacht voor de discussie onder kunsthistorici over de verklaring van schilderijen, tekeningen en prenten over de verborgen – vaak dubbelzinnige – boodschappen die vis in veel markt- en keukenstukken spelen. Ook de moraliserende betekenis van pronkstillevens, waarop protserige luxeobjecten en rijk voedsel worden afgebeeld met vergankelijkheidssymbolen is omstreden.
De tentoonstelling in het Dordrechts Museum is erg fraai opgezet. Aan de hand van de verschillende betekenissen krijgt de bezoeker een keur aan kunst te zien met als rode draad de vis. Vele schilderijen pronken naast andersoortige kunst zoals een mechanische spaarpot van Jona en de Walvis, lantaarnplaatjes met daarop vissenafbeeldingen en vele spotprenten. Ook de welbekende ruzie om de ‘verse’ vis uit Marseille uit de Asterix-stripalbums ontbreekt niet op de tentoonstelling. Daar is een mooie wand mee gevuld zodat bezoekers met een knuffelvis in de hand op de foto kunnen terwijl ze als het ware deelnemen aan het gevecht. Voor de allerkleinste is er een digitaal aquarium waarbij kinderen zelf een vis kunnen inkleuren of beplakken met leuke stickers en vervolgens kunnen inscannen zodat hun zelf ontworpen vis vrolijk door de tentoonstelling zwemt.
Het boek is rijk geïllustreerd met de vele kunstwerken die in de tentoonstelling terugkeren van Bruegels De grote vissen eten de kleine tot Eschers Water en Lucht. En waar de bezoeker in het museum aan de hand van thema’s meer te weten komt over de vis in de kunst, vindt de lezer in het boek diezelfde thema’s terug: de religieuze, erotische, symbolische, morele en letterlijke vis. Bijbelse verhalen als de Wonderbare visvangst en Jonas in de walvis komen voorbij, maar ook de Hoekse en Kabeljauwse twisten, carnaval en vasten, en talloze spotprenten met vis. Zo neemt Vis in beeld de lezer mee op een zoektocht naar verborgen betekenissen van vis in woord en beeld. De lezer ondervindt in deze zeer toegankelijk geschreven publicatie hoe kunstuitingen elkaar door de eeuwen heen beïnvloeden, maar ook hoe thema’s veranderen of hun betekenis verliezen. Aan de hand van vele illustraties wordt duidelijk hoe vis al eeuwenlang tot de verbeelding spreekt. Vis, vissers en visserij zijn dikwijls figuurlijk gebruikt in de kunst en alleen al in onze taal zijn tal van spreekwoorden over vis te vinden. Zo lees je in de publicatie over eeuwenoude spreekwoorden. Wie kent immers nog het gezegde over klaplopen: ‘De haring branden om de rog of de kuit’? Of wat dacht je van ‘een aal bij de staart hebben’ (dingen doen die mislukken) of ‘iedere haring moet aan zijn eigen kieuwen hangen’ (ieder individu is verantwoordelijk voor zijn eigen daden)? Zomaar een paar voorbeelden die de revue passeren.
Een ding is zeker, na het lezen van deze publicatie en het zien van de bijbehorende tentoonstelling zal je nooit meer hetzelfde naar vis kijken. Vis in beeld toont de veelzijdigheid van de vis en zijn betekenis in de Hollandse en Vlaamse beeldcultuur. Kortom, het Dordrechts Museum toont het neusje van de zalm op het gebied van vis in de kunst. Gaat dat zien en geniet thuis verder in het boek.
Gebonden, met illustraties in kleur, notenapparaat, literatuurlijst, index van personen en plaatsen, lijst van bruikleengevers en illustratieverantwoording.
De tentoonstelling Beet! Vissen naar verborgen betekenissen in het Dordrechts Museum is nog tot en met 10 november 2019 te zien.
—
Eerder verschenen op Hereditas Nexus
