"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Vrouwen in het leven van Piet Mondriaan

Donderdag, 12 oktober, 2017

Geschreven door: Katjuscha Otte
Artikel door: Marjolein Overmeer

De bindingsangst van Mondriaan

Voor het eerst zijn de vrouwen in het leven van Mondriaan in een overzichtelijk boek bijeen gebracht. Zo wordt duidelijk welke belangrijke rol zij hebben gespeeld in het leven van de kunstenaar. Hoe bekend zou hij zijn geweest zonder hen?

[Recensie] Dit jaar is het honderd jaar geleden dat de moderne kunstbeweging De Stijl werd opgericht. Een van de meest iconische kunstenaars binnen deze beweging was Piet Mondriaan (1872 – 1944). Zijn herkenbare vlakken en lijnen in primaire kleuren sieren dit jaar vele gebouwen door heel Nederland.

Het is dus niet verwonderlijk dat er boeken over hem uitkomen dit jaar. Kunsthistorici Katjuscha Otte en Ingelies Vermeulen schreven er een met een interessante invalshoek, namelijk de vrouwen van Piet Mondriaan. Het viel hen op hoeveel vrouwen Mondriaan in zijn leven had, soms met bosjes tegelijk, en hoe prominent de rol is die zij hebben gespeeld. Als geliefden, als inspirators en als verspreiders van zijn werk. Terecht dus dat daar nu een boek over is verschenen.

Aantrekken, afstoten

Boekenkrant

De auteurs behandelen in elk hoofdstuk een andere vrouw en proberen hen in een van de vier categorieën onder te brengen: ze zijn vriendinnen, modellen voor de portretten, kunstenaressen die met Mondriaan werkten of verzamelaarsters van zijn kunst. Sommigen waren het allemaal. Het boek laat een ieder geval mooi de mens achter de kunstenaar zien aan de hand van de vrouwen in zijn leven. Want hoe beter een persoon te bestuderen dan door middel van zijn relaties tot anderen?

Persoonlijk vond ik de hoofdstukken over zijn liefdes het interessantst vanwege de haast tastbare tragedie. Mondriaan had namelijk heel veel moeite met de liefde. Hij is nooit getrouwd, hoewel hij twee keer een huwelijksaanzoek heeft gedaan, en zijn relaties duurden nooit lang. In de vele briefwisselingen met verschillende vrouwen die bewaard zijn gebleven, zagen de auteurs een patroon: aantrekken, afstoten, aantrekken, afstoten. Hieruit komt een man met bindingsangst naar voren.

Angst voor seks

De kunstenaar zag vrouwen als fragiele en pure wezens en viel ook op steeds jongere meisjes. Dit idyllische beeld ging niet samen met seks. Fysieke relaties ging hij in eerste instantie aan met hoeren, maar hij stopte daarmee vanwege de terechte angst voor geslachtsziektes. Hij voelde zich in ieder geval heel ongemakkelijk bij de fysieke verlangens van zijn vriendinnen. Deze relaties bloedden dood of transformeerden zich tot platonische vriendschappen.

Veel van deze vrouwen bleven Mondriaan trouw, dat wil zeggen dat ze hem verzorgden als hij ziek was of zich inzetten voor de verspreiding van zijn kunst. Waarom? De auteurs denken dat ze een soort wederzijdse herkenning vonden. Veel van deze vrouwen zouden nooit trouwen en de zachtaardige en gevoelige Mondriaan kon charmant gezelschap zijn. Ze vonden huiselijkheid bij elkaar.

Sekse in lijnen

Mondriaan was streng gelovig opgevoed en seks stond voor schaamte en losbandigheid. Het was puur bedoeld voor het produceren van kinderen binnen een huwelijk. Vanaf de vorige eeuwwisseling ging Mondriaan zich interesseren voor de theosofie als minder benauwende tegenhanger van het orthodox protestantse geloof.

Binnen de theosofie waren het mannelijke en het vrouwelijke belangrijke begrippen, die konden worden uitgedrukt in kleuren en lijnen: de verticale lijn was de mannelijke lijn en ook het hogere spirituele. Horizontale lijn symboliseerde de vrouw en het aardse materiële. Door de lijnen te kruisen ontstond een evenwicht, wat Mondriaan ook in schilderijen gingen verwerken.

Mondriaan had vrouwen volgens eigen zeggen niets te bieden. Zijn hele leven stond in teken van de kunst en zijn huis was ingericht als atelier. Op latere leeftijd kwam hij hier kort op terug en dolverliefd maakte hij zelfs een wiegje voor eventuele gezinsuitbreiding. De gelukkige die de bijna zestig-jarige Mondriaan ten huwelijk vroeg, was de 22-jarige Lily Bles. Op aandringen van haar vader wees ze de kunstenaar echter af.

De tragiek van het niet kunnen aangaan van een volwaardige relatie is terug te zien in Mondriaans schilderijen. Hij heeft veel portretten gemaakt, waarbij hij vrouwen afbeeldde als zuivere wezens met grote onschuldige ogen. Maar naarmate hij steeds meer tot besef kwam dat vrouwen meer wilden dan een geestelijke relatie veranderde dit beeld in zijn werk. Of zoals de auteurs mooi weergeven: hij schilderde de vrouw steeds hoekiger totdat ze onherkenbaar was geworden. Haar lijfelijke aanwezigheid verdween uit zijn werk.

Vrouwen promoten kunst

Naast mislukte liefdes komen er ook veel vrouwen langs in het boek die van invloed zijn geweest op zijn carrière. Niet elke vrouw waaraan een heel hoofdstuk is gewijd, speelde een grote rol in zijn persoonlijke leven of heeft hij zelfs maar ontmoet. Dit laatste geldt bijvoorbeeld voor de Amerikaanse Peggy Guggenheim, die bekendheid gaf aan zijn werk door een tentoonstelling in Amerika te organiseren. Hij kende ook lang niet alle vrouwen die onder de indruk van zijn werk waren en het aankochten of verzamelden voor een eigen collectie. Door het enthousiasme van deze vrouwen raakte Mondriaan’s kunst bekend in het buitenland.

Veel van de kunstenaressen die Mondriaan kende, kwamen uit het artistieke netwerk waar hij deel van uitmaakte. Maar in tegenstelling tot de tijdgeest, waarin werd gedacht dat vrouwen geen abstracte kunst konden maken, moedigde de oudere Mondriaan zijn vrouwelijke collega’s aan om zich verder te ontwikkelen binnen de moderne kunst. Zo vormde hij een inspiratie voor veel van hen. Aan de andere kant is hij ook geïnspireerd door het werk van vrouwen.

Context

Al met al is Vrouwen in het leven van Piet Mondriaan een interessant boek over een onderbelicht onderdeel van Mondriaans leven. Voor hun research gebruikten de auteurs vooral bestaande literatuur en reeds bekende briefwisselingen. Toch is dit boek een aanvulling, omdat de vrouwen uit het netwerk van Mondriaan centraal staan en niet de kunstenaar zelf.

Dat kan een – onaangename? – verrassing zijn voor de lezer die meer Mondriaan verwacht, maar het plaatst de kunstenaar en zijn succes wel in een nieuwe context. Eindelijk een chronologisch overzichtswerk dat laat zien wat de enorme invloed van vrouwen is geweest op de ontwikkeling en bekendheid van de kunstenaar. En dat in een tijd dat vrouwen nog niet voor vol werden aangezien.

Eerder verschenen op Kennislink