"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Waakzaam burgerschap

Zondag, 3 juli, 2022

Geschreven door: Ernst Hirsch Ballin
Artikel door: Jacqueline Stil

Vertrouwen in de rechtsstaat is nodig

[Recensie] Waakzaam burgerschap is een boek over de geschiedenis van het staatsrecht in Nederland en Europa van de laatste tijd. De algemeen bekende ‘Trias Politica’ uit de 17e eeuw staat onderdruk, zegt Ernst Hirsch Ballin, de auteur van dit boek. De Trias Politica is de scheiding der machten, bedacht door de Franse filosoof Charles baron de Montesquieu (1689-1775). De onderscheiden machten zijn de wetgevende, de besturende en de rechterlijke macht. We zien steeds meer een situatie dat dit onderscheid vervaagt, Hirsch Ballin.

In een veranderende politiek landschap is het van belang dat de grondrechten van mensen en de solidariteit tussen mensen en groepen onderling worden gewaarborgd. Dat is het ‘waakzaam burgerschap’ waar Hirsch Ballin op doelt in dit boek.

De democratische rechtsstaat is op dit moment in diskrediet geraakt, zegt Hirsch Ballin. En wat daarvoor de oplossing is beschrijft hij in dit boek. De waakzaamheid die hij wil stimuleren ligt een niveau dieper dan alleen te kijken naar bijvoorbeeld extreemrechtse bewegingen. Extreemrechtse bewegingen hebben de naam antidemocratisch te zijn, maar er is meer. We moeten de de grondslagen van de democratische rechtsstaat versterken: ideëel, sociaal en economisch, om verdere ondermijning te voorkomen.

De urgentie van versterking van de rechtsstaat wordt vergroot door externe dreigingen. Dreigingen ook van buiten Nederland. Door de digitale infrastructuur, mondiale ziekten, zoals corona, en de klimaatcrisis, zien we een toenemende ontwrichting van het openbare leven.  Ook de oorlog in Oekraïne speelt mee, waarmee het vreedzame naast elkaar staan van staten in Europa is verbroken.

Boekenkrant

Ook hebben velen hun bekomst van de hardheid van het economisch liberalisme, en de prioriteit van de marktwerking, zegt Hirsch Ballin.  Het paradigma (samenhangend stelsel van modellen en theorieën waarbinnen de werkelijkheid beschreven wordt) van de sociale rechtsstaat is echter taai, en niet gemakkelijk te verwerpen, zegt hij. Het is voor een goede waakzaamheid echter nodig de paradigma’s aan te passen. Het internationale karakter van de crises betekent niet dat het onheil enkel van buiten komt, en dat we ons alleen maar beter moeten verschansen, anderen tot vijanden makend. Het betekent eerder dat we juist zelf moeten veranderen.

Er is een strijd gaande tegen de willekeurige ontkenning van gelijke waardigheid van de mens, meent Hirsch Ballin. Dat betekent dat de universaliteit van de mensenrechten meer moet gaan gelden. Tegenwoordig vinden veel landen deze mensenrechten belangrijk. Er is een lange strijd aan vooraf gegaan voordat het zover was. Juridisch onderscheid naar geslacht, etniciteit of andere attributen zijn steeds meer uit het recht gebannen.

Bijzondere waakzaamheid is geboden als uitsluiting en ontrechting stilzwijgend zijn opgegaan in juridische denkpatronen en structuren, en dus zo zijn toegedekt. Ze worden niet meer gezien. Waakzaamheid betekent oog te hebben voor mensen die dreigen uit de boot te vallen, of zich bedreigd voelen. Of voor mensen die nog aan boord moeten komen. De veelvormigheid in de wereld moet worden gezien als iets waardevols, niet als iets beangstigends, stelt Hirsch Ballin.

Artificiële Intelligentie kan een belemmering zijn voor waakzaam burgerschap. Dit komt doordat het kan manipuleren met  de politieke meningsvorming door geavanceerde informatietechnologie. Er zouden ook digitale grondrechten moeten komen. Dat is een zeer breed thema, dat zich beweegt op het terrein van beheersing van het leven van de burgers.

Vertrouwen van burgers is belangrijk, maar dit mag niet neerkomen op een uitbanning van elke vorm van macht, is de idee van Hirsch Ballin. Waakzaamheid moet hier nepfeiten ontmaskeren. Mensen moeten de vrijheid houden om zich te vergissen, maar vertrouwen in geordend samenleven moet blijven. Kennis is daarbij een hulpbron. De waakzaamheid moet zich uitbreiden tot Europa, om te bereiken dat ze democratisch gelegitimeerd en rechtstatelijk legitiem is (iets wat legitiem is, is wettig en aanvaardbaar). Waakzaamheid  is onmisbaar.

Dit boek van Hirsch Ballin is niet uit een vijf-voor-twaalf-genre, maar wil een bijdrage leveren aan het versterken van de democratische rechtsstaat. Het is een indrukwekkend boek, breed opgezet en dat zeer verschillende details geeft. Het is een ultieme poging om deze tijd te duiden en ook aanwijzingen te geven van wat onze samenleving kan helpen. De urgentie voor een sociaal samenleven is voelbaar in dit boek.

Waakzaam burgerschap is een gids door het onoverzichtelijke krachtenveld van de democratische rechtsstaat. Het is geen gemakkelijk boek daardoor. Het bevat vele lange zinnen, die de lezer wel een paar keer moet lezen om alles goed te doorgronden. Het is echter wel een boek  met visie.

Prof. Dr. E. M. H. Hirsch Ballin (Ernst) is voormalig minister van Justitie voor het CDA en rechtsgeleerde. Hij was hoogleraar staats- en bestuursrecht en internationaal recht. Hij schreef diverse publicaties over (wijsgerig) juridische en ethisch religieuze boeken.

Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow