"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Waar ben ik?

Zondag, 13 juni, 2021

Geschreven door: Bruno Latour
Artikel door: Tanny Dobbelaar

Lockdownlessen voor aardbewoners

De auteur

[Recensie] De Franse filosoof en socioloog Bruno Latour (1947) kreeg grote bekendheid met Wetenschap in actie (1987) en Waar kunnen we landen (2018) stelt hij dat klimaatontkenning ook samenhangt met politieke ideeën over ‘plaats’.

Het boek

In Heaven

Sinds corona hebben mensen massaal kunnen ervaren hoe afhankelijk ze zijn van hun omgeving. Het concept ‘individu’ is daardoor nogal geërodeerd.

Wij zijn insecten

Waar ben ik?, begint met een ervaring die mij vertrouwd is. Ik raak verlamd zodra ik nadenk over mijn eigen rol in de klimaatcrisis. Bijna alles wat ik doe, produceert vervuiling. Onschuldige pleziertjes lijken onmogelijk, behalve, zegt Latour, ‘maancontemplatie’. Alleen de maan lijkt nog vrij van associaties met klimaatrampzaligheden.

Latour grijpt die ervaring aan voor een ‘averechtse’ interpretatie van Kafka’s De gedaanteverwisseling, waarin hoofdpersoon Gregor Samsa op een dag ontdekt dat hij een insect is geworden. Hij zit vast aan zijn pantser, en kan nu duidelijk niet meer de kost verdienen voor zijn ziekelijke ouders en zus.

Gregor is aards geworden, stelt Latour, en vreemd genoeg is hij daardoor bezielder geraakt dan zijn familieleden. Eindelijk is hij bevrijd van zijn rol in de economie. Hij kan zich nu op een andere manier door de ruimte bewegen. Hij kruipt zelfs op het plafond!

Via losse associaties peutert Latour zo aan een gestold mensbeeld. “Laten we de lof zingen van een pandemie-ervaring waardoor we, terwijl we onze anderhalve meter in acht nemen en onze verplichte mondkapjes dragen, ons letterlijk zijn gaan realiseren hoezeer het afzonderlijke individu een illusie was.” Het recht om individueel te zijn zou alleen mogen toekomen aan autotrofe ‘bestaanden’ die zichzelf voeden en geen sporen nalaten.

Liever gebruikt Latour de term holobiont, gemunt door evolutionair biologe Lynn Margulis als vervanging van het woord ‘organisme’: een geheel van ‘wolkvormige, wazig omlijnde eenheden met vrij duurzame membranen’ die bestaan dankzij een voortdurende uitwisseling met hun omgeving.

Of, in een ander beeld: beschouw jezelf als een termiet die zonder termietenheuvel geen schijn van kans op leven maakt.

Citaat

“Ik heb een term nodig die uitdrukt dat op Aarde ‘alles leeft’, als je daaronder zowel het bedrijvige lijf van de termieten, als het stijve lichaam van de termietenheuvel verstaat, zowel de menigte die zich over de Karelsbrug haast als de Karelsbrug zelf, zowel de vos als zijn vacht, zowel de bever als zijn burcht, zowel de bacteriën en de planten als de zuurstof die ze afgeven.”

Reden om dit boek niet te lezen

Verwacht geen systematisch opgebouwd betoog met heldere antwoorden op heldere vragen of een precieze positiebepaling in een welomschreven debat. Dit boek is toegankelijker dan vele andere van Latour, maar dat wil niet zeggen dat het leest als een reclamefolder.

Reden om dit boek wel te lezen

Latour schudt gangbare stellingen over natuur, klimaat en individu behoorlijk door elkaar. Hij timmert zijn teksten niet dicht, en dat kan voor lezers bevrijdend zijn. Dit boek doorbreekt ook het idee dat een filosoof in grote afzondering eigen ideeën produceert. Latour verbindt zich expliciet met ideeën, groepen activisten en werk van filosofen als Isabelle Stengers en haar begrip ‘diplomatie’.

Eerder verschenen in dagblad Trouw en op Tanny Dobbelaar