De centrale zin
“In het eeuwige ijs een gestolde druppel hars en daarin een mug en in de mug een droom van een zomerdag, geur van rendierbloed, het geconcentreerde zoet van uit hout geperste honing en de herinnering aan die dag toen een traan van de den hem overspoelde.”
Recensie
In de winter van 1596-1597 vroor het Hollandse expeditieschip De windhond vast voor de kust van Nova Zembla. Kapitein Willem Barentsz en de vijftienkoppige bemanning zagen zich genoodzaakt hun zoektocht naar een noordelijke passage naar Azië stop te zetten en in de hut Het Behouden Huys te wachten op de lente. Tegen die achtergrond laat Donald Niedekker Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost spelen. Centraal staat Bartolomeo, een schuilnaam zoals hij zelf zegt. Hij is een dichter die op instigatie van cartograaf Petrus Plancius, leerling van Mercator en de initiatiefnemer van de expeditie, ingescheept is op De windhond, maar jammer genoeg de overwintering niet overleeft. Na meer dan vierhonderd jaar begraven geweest te zijn in de permafrost ontdooit hij en doet hij zijn verhaal.
Verwacht niet te veel coherentie van mij, bezweert hij de lezer, want als je meer dan vier eeuwen geschiedenis hebt zien passeren weet je dat samenhang een grote leugen is. Of het moest een poëtische samenhang zijn natuurlijk, want die is wel degelijk in Niedekkers boek terug te vinden. Als kind kreeg Bartolomeo van zijn vader, een houthandelaar met connecties in het hoge noorden, een ei cadeau dat als een Russische matroesjka nog acht eieren in zich droeg. Het is een beeld voor de verhalen die andere verhalen bevatten, als een mug in een stuk barnsteen, en samen het spitsvondige Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost vormen.
Niedekker, die vijf jaar geleden met Oksana op de shortlist van de Fintro Literatuurprijs prijkte, laat zijn verteller worstelen met de wereld. Hoe geef je die weer wanneer je merkt dat iedere kaart een leugen is? Of een sprookje, het hangt er maar vanaf hoe je het bekijkt. Beelden en betekenissen struikelen over elkaar in Niedekkers roman. Je voelt de vrieslucht aan je adem, maar ook de warmte opgewekt door zoveel beeldende details, tot de climax komt in de vorm van Grote Ivan, de waterstofbom die de Sovjets in 1961 boven Nova Zembla tot ontploffing brachten en die een schokgolf veroorzaakte die drie keer de aarde rondging.
Drie vragen aan Donald Niedekker
Waarom wilde u nog iets toevoegen aan de al eerder beschreven overwintering van Willem Barentsz en zijn lotgenoten op Nova Zembla?
Niedekker: “Al vanaf het prille begin van mijn schrijverschap wou ik het over Nova Zembla hebben, maar niet over het avontuur van de overwintering. Dat was inderdaad al vaak gedaan. Ik wou het meer over de achterliggende ideeën hebben. Het fascineerde me hoe in 1585, na de val van Antwerpen, veel wetenschappers en rijke handelaren naar Holland trokken om er de financiers van expedities te worden. En hoe uit de volstrekte mislukking van die expedities een nationale legende ontstond. Die overgang van de zestiende naar de zeventiende eeuw is een geboortemoment. Ik wilde dat vangen in een barrok noordelijk verhaal.”
Is het niet gek dat net die mislukking van Barentsz een nationale mythe is geworden?
Niedekker: “Dat gebeurde pas in de tweede helft van de negentiende eeuw, toen staten zich gingen profileren en dit verhaal bij wijze van spreken lag te wachten in de permafrost. Opeens was er grote interesse voor de oude pannen, ketels en schoenen die men op Nova Zembla had gevonden. Er werd zelfs een heus panorama geschilderd. Je kon er middenin gaan staan en je in de poolwinter wanen. Wat Das Rheingold en Die Walküre waren voor Duitsland en de Kalevala voor Finland, was de expeditie van Barentsz voor Nederland. De romantiek hield ervan om dergelijke verhalen vet aan te zetten.”
In uw boek staat cartografie centraal, kaarten die de wereld tonen, maar ook aanzetten tot verwondering en verlangen. Wat heeft u daarmee?
Niedekker: “Ik kan nog steeds gelukkig worden van het kijken naar een kaart van de Noorse kust. Gewoon die plaatsnamen lezen is al voldoende. Maar kaarten horen natuurlijk bij de zestiende eeuw. Kaarten waren grote stimulatoren van de kennisontwikkeling. Sommige kaarten waren kleine encyclopedieën die vol zaten met informatie over volkeren, specerijen en ga zo maar door. Als je alle informatie zou willen opschrijven die op de beroemde wereldkaart van Blaeu staat, zou je al gauw een boek van tweehonderd bladzijden hebben. Omdat ik zelf nogal collageachtig schrijf vind ik de opbouw van zo’n kaart trouwens ook een interessant gegeven. Ze bevat niet één lineair verhaal, maar is in feite ook een collage. Ik hou van die vorm en ik zou het niet erg vinden als lezers mijn boek zouden verknippen en in een andere volgorde leggen.”
—
Eerder verschenen op Knack
