Groeit de taal in Nederland en Vlaanderen uit elkaar? De vraag die Dirk Geeraerts zich stelt is zonder meer relevant. Aan beide zijden van de landsgrens kent iedereen wel voorbeelden van woorden die in ‘hun’ Nederlands niet in zwang zijn. Geeraerts focust enkel op woordenschat en onderzocht de evolutie van kledingtermen in enerzijds magazines en anderzijds in etalages tussen 1950 en 2010. Met deze twee parameters wil hij verschillen detecteren tussen respectievelijk standaardtaal en lokaal taalgebruik. Daaruit blijkt dat er van 1950 tot 1990 een toenemende uniformisering is op het vlak van standaardtaal in Nederland en Vlaanderen, nadien gaan Vlamingen opnieuw iets meer hun eigen weg. Vlaanderen oriënteerde zich volgens Geeraerts aanvankelijk op het Nederlandse model om tot een standaardisering te komen, maar beide ‘talen’ zijn niet volledig geconvergeerd omdat beide groepen te weinig gemeenschappelijk hebben. De vaststelling van het onderzoek wordt bevestigd door recente uitspraken van Ruud Hendrickx, de taaladviseur van de Vlaamse Radio en Televisie: “Toen ik bij de VRT begon, keken we meestal naar Nederland om te bepalen wat goed of fout taalgebruik was.” (De Morgen, 3-1-2022) De cesuur in de jaren negentig valt samen met de beslissing van de VRT om ‘regionaal’ taalgebruik (het veelbesproken ‘verkavelingsvlaams’) niet langer af te keuren, waardoor het de standaard is geworden in soaps en films (en die van de weeromstuit ondertiteld worden). Recenter, in 2015, bracht de krant De Standaard zelfs een protowoordenboek met 1.000 ‘Belgisch-Nederlandse woorden’ uit. De voorbode van een apart editie van Van Dale?
Minstens even fascinerend zijn de ‘Vergeetwoordmusea’: idioom dat een restant van een vergeten woord bevalt, zoals ‘verre oorden’ (oord: hoek). Op deze manier bewaren idiomen volgens Sterre Leufkens zowel woordenschat als grammaticale constructies. Zo zijn ‘elkaar de ogen uitsteken’ of ‘iemand bij de neus nemen’ restanten van de Middelnederlandse datief. Het Nederlands heeft naar verluidt een hoog aantal versteende uitdrukkingen, uit de hitparade die Lauren Fonteyn samenstelde blijkt ‘iets over het hoofd zien’ (iets niet opmerken) de vaakst gehoorde uitdrukking. Het in Vlaanderen zeer frequent gebruikte ‘boter op zijn hoofd hebben’ (ook schuldig zijn) zou dan weer dreigen te verdwijnen, al lijkt dat erop te wijzen dat vooral Nederlanders bevraagd werden en we de lijst dus met een korrel zout (springlevend idioom overigens!) moeten nemen.
Bijzonder actueel en verhelderend is ook de bijdrage van Gudrun Reijnierse. In De vervelende puzzel die corona heet neemt ze het metaforengebruik van Nederlandse beleidsmakers tijdens de Coronacrisis in het vizier. Reijnierse maakt een onderscheid tussen wegwerpmetaforen (“voor eenmalig gebruik”) en opzettelijke metaforen waarbij het metafoor-zijn centraal staat, zoals “het virus neemt ons in een houdgreep”. Bij zo’n opzettelijke metafoor nodigt de spreker het publiek uit om het onderwerp te bekijken vanuit een ander perspectief, in dit geval de judosport. Het gebruiken van een analogie werkt zonder twijfel, al blijf ik met heel wat vragen zitten: is ons brein meer vatbaar voor beeldspraak dan het concept van exponentiële groei waardoor een metafoor meer indruk maakt, ook in tijden waarin ‘viraal gaan’ een begrip is geworden? Welke plaats nemen metaforen in ons taalgebruik in (een vrij belangrijke, zo lijk het wel)? En welke metaforen zijn het meest effectief om het publiek te overtuigen?
