Vragen over identiteit en waar je thuis hoort
[Voorbeschouwing] Op 15 februari komt de Nederlandse vertaling uit van het nieuwe boek van de Engelse/Amerikaanse/Russische/joodse historicus Mark Mazower. Eerder al schiep Mazower, heden ten dage hoogleraar geschiedenis aan Columbia University, een indrukwekkend oeuvre met boeken over Europa in de twintigste eeuw (The Dark Continent) en de Balkan.
Begin van het boek dat deze week in Nederland uitkomt, was een lang gesprek dat Mark Mazower voerde met zijn vader, die kort daarna zou overlijden. In het gesprek vertelde de oude man over de bewogen geschiedenis van de familie, afkomstig uit het Litouwse en Poolse gedeelte van het voormalige tsaristische Rusland en de moederszijde afkomstig uit Smolensk. De diaspora van deze joodse families die volgde op de Russische revolutie en het leven van assimileren en een nieuw bestaan opbouwen voor het gezin van Marks vader in Engeland.
Wat de historicus opviel was niet wat er allemaal gezegd werd, hoe spectaculair ook, maar de gaten die vielen in het verhaal van zijn vader. Er werd een hoop niet verteld. Mazower ging op zoek, baande zich een weg door de familie archieven. Brieven bleken een levenslijn te zijn in de familiegeschiedenis. In de jaren van het IJzeren gordijn waren brieven de enige mogelijkheid om contact te houden vanuit Engeland met familie in het Oostblok. En voor zover men niet in Rusland was gebleven, waaierde Mazowers familie zover uit over de aardbol dat de brieven bijna een particuliere wereldgeschiedenis werden. Dagboeken zijn ook een bron en de gesprekken en herinneringen zijn weer een andere belangrijke stroom van feiten en fictie. Dat laatste is Mazower zich bewust, dat mensen in de loop van de tijd en soms in het moment zelf een beeld schetsen van zichzelf en anderen waarvan de objectiviteit ter discussie kan komen te staan. Mazower gaat humaan en gelaten om met deze fluïde kant van geschreven ego-documenten. Overigens niet minder tendentieus zijn andere bronnen die hij elders zocht en vond: officiële archieven waaronder Russische staatsarchieven en die van MI5.
De grootvader van Mark werd geboren in de jaren zeventig van de negentiende eeuw en verbond zich in zijn jonge jaren met de revolutionaire beweging van (joodse)arbeiders in Vilnius en Lodz, toen allebei in Ruslnd gelegen. In 1904 kwamen Rusland en Japan in oorlog op zee. Groot was de schok in de hele wereld toen voor het eerst in de geschiedenis van de laatste paar honderd jaar een Aziatisch land een Europese grootmacht versloeg en Rusland nederig om vrede moest vragen. In Rusland zelf was dit het begin van een golf van sociale onrust die culmineerde in de revolutie van 1905. Bloedige zondag en de muiterij op de Potjomkin zijn de bekendste feiten van deze revolutie. Bij ons minder bekend, is de grote opstand in de grauwe, overbevolkte fabrieksstad Lodz. De grootvader van de auteur was een van de belangrijke agitatoren hier. In het boek wordt een levendig beeld geschetst van een stad waar nog Russisch, Duits en jiddisch werd gesproken en waar een stakingsgolf tienduizenden op straat bracht, met als gevolg honderden, zo niet duizenden doden.
De grootvader ziet in de daaropvolgende jaren het tij voor joodse revolutionairen keren en na zijn vijfendertigste en diverse arrestaties, gooit hij het roer om een gaat werken als handelsreiziger in typemachines, een op dat moment revolutionaire innovatie die de markt aan het veroveren is. Uiteindelijk moet hij toch de wijk nemen en vindt een plaats om zich te vestigen in Engeland, waar hij zijn vrouw ontmoet en een gezin sticht. Daar wordt Marks vader geboren.
In het boek komen nog een groot aantal andere familieleden voorbij. Ze zorgen voor een nog kleurrijker palet in het geheel en tonen dat woonplaats en politieke of religieuze voorkeur binnen een familie sterk kunnen verschillen, maar tegelijk dat de Russische afstamming als een dunne draad door de gezamenlijke identiteit loopt.
De vraag blijft bij dit type familiegeschiedenissen of het nu romans, non-fictie verhalenboeken of historische werken zijn. Ik zou dit boek onder de laatste categorie willen plaatsen, vanwege het grondige bronnenonderzoek en de ervaring van de schrijver met het metier van de historicus. Maar naast resultaat van historisch onderzoek is dit boek natuurlijk ook weer een nieuwe bron voor latere geschiedschrijvers. Het is de neerslag van een persoonlijke zoektocht in deze tijd naar een familiegeschiedenis.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
