Chaos en leed
[Recensie] In Werelden uit elkaar blikt de Duitse Julia Franck (1970) terug op haar rommelige jeugd en haar jaren als jonge volwassene. Als kind leeft ze in werelden die enorm van elkaar verschillen en het is niet vreemd dat het voor haar moeilijk is om haar weg te vinden. Als ze eenmaal goed op gang is dan overkomt haar van alles en is ze de weg weer kwijt. Ook niet vreemd.
Bij autobiografische romans is het telkens weer de vraag wat de waarde is van herinneringen en wat daarvan op papier terechtkomt. Het kan volledig autobiografisch zijn, je kunt ook spreken van toegepaste herinneringen, zoals bijvoorbeeld Albert Vigoleis Thelen dat heeft genoemd, er kan ook een hoop verzonnen zijn. Herinneringen kunnen vervormd raken door tijdsverloop en er zal ook een en ander verdwijnen. Zoals Franck op de eerste pagina schrijft:
“Vaak liggen onze verhalen en onze blik op de werkelijkheid werelden uit elkaar. We herinneren ons gebeurtenissen en onze geliefden totaal verschillend – net zo verschillend als de dromen die we over elkaar hebben.”
Chaos
De verklaring van de titel zit hem deels in dit citaat, maar deels ook in de verschillende werelden waarin zij heeft geleefd, verschillend qua cultuur, politiek, leefklimaat. Het begint voor haar in Oost-Duitsland. Haar moeder wil per se naar West-Duitsland en het verzoek wordt ingewilligd. Vervolgens wonen zij in het ‘vluchtelingenkamp’ Marienfelde en daarna in een vervallen boerderij. Het gezin bestaat inmiddels uit vier meisjes, waarvan een tweeling bestaande uit Julia en haar zus. De kinderen zijn van drie verschillende mannen die allen uit beeld zijn geraakt.
Moeder bekommert zich nauwelijks om de kinderen die zichzelf maar moeten zien te redden. Zij is liever bezig met haar artistieke gedoe. Sociale aanpassing is niet aan haar besteed. Het maakt haar niet uit dat zij naakt door het huis loopt, zichtbaar voor al dan niet toevallige passanten. De meisjes moeten zelf maar zorgen voor voedsel, kleding en hygiëne. Op school is Julia (toen droeg zij de naam Susanne) een buitenbeentje, intelligent maar niet geaccepteerd. Zij moet weg, vindt zijzelf, en doet dat op haar dertiende. Zij komt in Berlijn terecht.
Leed
Daarmee krijgt zij al meer dan genoeg te verstouwen. Persoonlijk natuurlijk, een normale jeugd kun je dit niet noemen. In Berlijn gaat zij op zoek naar haar biologische vader en zij weet hem te vinden. Er ontstaat een soort band, maar niet voor lang. Hij overlijdt al snel. Later krijgt zij een vriend aan wie zij zich helemaal geeft. Deze Stephan komt uit een heel andere wereld dan zij, maar het klikt wonderwel. Helaas is dat geluk van korte duur.
Hinken op twee gedachten
Zo chaotisch als het leven van Julia is verlopen zo chaotisch is ook Werelden uit elkaar op papier gezet. Herinneringen lopen door elkaar en het springt vaak heen en weer in de tijd. Behalve op herinneringen valt zij terug op dagboekfragmenten en andere manieren om herinneringen tot leven te wekken. Dat zij een tijdje een andere naam heeft gebruikt maakt het ook niet makkelijk. Hetzelfde geldt voor de werkwoordtijden die niet altijd kloppen en associaties die rommelig overkomen. Een flink deel van het boek, met name als zij put uit dagboekfragmenten, heeft zij het over het meisje in plaats van over “ik”. Suggereert zij daarmee afstand tot degene die zij was ten tijde van die dagboeknotities?
Aan de andere kant: wie denkt op een geordende en chronologische wijze terug aan vroeger? Als je het zo benadert sluiten vorm en thematiek goed bij elkaar aan.
Werelden uit elkaar leest niet heel gemakkelijk. Behalve hetgeen hiervoor is genoemd komt dat ook door de zinnen die niet altijd lekker lopen. Zonder dat met zekerheid te kunnen zeggen lijkt dat niet aan de vertaling te liggen. Het ligt eerder aan de opbouw die soms onnodig gecompliceerd is.
Je blijft op twee gedachten hinken. De bewondering voor de hoofdpersoon die ondanks de valse start en alle leed toch iets van haar leven probeert te maken vecht om voorrang met de moeite die het kost om het te lezen en om je mee te laten nemen in haar verhaal. Die strijd eindigt vooralsnog onbeslist.
—
Eerder verschenen op JKleest
