Sprekende getallen
[Recensie] Wanneer je mensen tijdens de herdenking van 4 mei zou vragen waarom ze bij een herdenking aanwezig zijn of waarom ze naar de nationale herdenking op de Dam kijken, zul je verschillende antwoorden te horen krijgen. Naarmate mensen ouder zijn, zullen zij in hun antwoorden meer aan ‘de oorlog’, waarmee ze de Tweede Wereldoorlog bedoelen, refereren.
Jongere mensen hebben vaak andere motieven en voor hen is de herdenking een moment om stil te staan bij de verschrikking van oorlog in het algemeen en de waarde van het menselijk leven. Zij beleven in de herdenking het belang van vrede en mensenrechten. Daarom is het goed dat al vele jaren jongeren de kransen aandragen en gedichten voordragen. Veel mensen beleven de herdenking ook als een moment waarin zij bij andere, persoonlijke verliezen stilstaan.
Het een sluit het ander niet uit en zo is er door de jaren een verschuiving te zien in de inhoud van herdenken. Dat blijkt ook uit het boek De stilte na de storm dat de ontwikkelingen in herdenken sinds 1945 laat zien. Ook in dit boekje Wie herdenken wij op 4 mei? wordt dat krachtig benoemd: “Aan de herdenkingen is sinds 1945 veel veranderd. Eigenlijk is alleen de kern ervan, de gelijktijdige stilte, onveranderd gebleven” (p. 20). Het boekje verscheen naar aanleiding van 75 jaar vrijheid.
Dit boekje – het is een visuele gids volgens de ondertitel – vertelt in betrekkelijk weinig woorden maar in des te meer getallen over de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Het lijkt op het eerste gezicht een nogal zakelijke opsomming maar wie door de cijfers kan heen zien, ontdekt een indrukwekkende historische wereld. Reeds in 1946 verscheen een boekje met grafieken en pictogrammen over slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en deze vorm is voor die tijd best modern te noemen.
In Wie herdenken wij op 4 mei? zijn ook historische ontwikkelingen rond het herdenken te zien. Zo werden – na de nodige discussie – in 1961 ook gesneuvelde militairen van latere oorlogen in Indonesië, Korea en Nieuw Guinea herdacht en – je kunt het je nu niet meer voorstellen – pas in 1966 werden Joodse slachtoffers herdacht. Uit de pictogrammen wordt duidelijk dat in 1942 en 1943 de meeste Joden werden vermoord: in die jaren zijn respectievelijk 35.000 en 52.000 slachtoffers omgekomen van de in totaal 102.000 Joodse slachtoffers.
Ook de kaartjes van Amsterdam spreken hun eigen stille taal. De kleur van de bladzijden is zwart en met gele stipjes is het aantal Joodse inwoners in de vorm van de stad aangegeven. In de loop der jaren neemt het geel steeds meer af en wordt het zwart overheersend. Visueel een sterke vondst waarin een aangrijpend verhaal wordt verteld.
Ook uit andere overzichten wordt duidelijk dat de oorlog zich in de loop der jaren verhardt. In 1944 en 1945 vallen de meeste slachtoffers in het verzet en in die jaren komen ook de meeste burgers om. De oorzaak is bekend: de Duitsers nemen steeds hardere represaillemaatregelen en door de gevechten in ons land met het oog op de bevrijding en de hongerwinter komen veel mensen om.
Pijnlijk zijn ook de slachtoffers ten gevolge van geallieerde bombardementen, waaronder zogenaamde vergissingsbombardementen waren. Ze lagen destijds gevoelig en kregen geen aandacht omdat ze van ‘onze vrienden’ waren maar tegenwoordig is ook hier meer aandacht voor en heeft de tijd ruimte gecreëerd om dit bespreekbaar te maken. Markant is wel dat er door Duitse bombardementen 1400 mensen omkomen en dat dit getal beduidend lager ligt dan mensen die ten gevolge van geallieerde bombardementen omkomen: 7300.
Jaap Goudsmit nam het initiatief tot dit boek en is er ook de eindredacteur van. In het dagelijks leven is hij epidemioloog in het Amsterdams Univerisitair Medisch Centrum en aan de Harvard University in Boston, Verenigde Staten. Wie herdenken wij op 4 mei? biedt een eigen, krachtige invalshoek tot de Tweede Wereldoorlog. Het lijkt een ‘nuchter’ boekje maar het is in feite een samengebald verhaal van slachtoffers.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
