"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Allemaal Wonderen

Donderdag, 19 maart, 2020

Geschreven door: Rianneke van der Houwen-Jelles, Marije Nood, Maartje de Jong
Artikel door: Chris Reinewald

Wonderen van alle gezindten

[Recensie] Welk geloof je wel of niet aanhangt, iedereen beleeft wel ‘ns een onverklaarbare gebeurtenis waardoor je heilig gelooft dat wonderen bestaan. Met een rekkelijke multimediaexpositie bewijst Museum Catharijne Convent eer aan zulke godsdienstige mirakels, uitgebeeld in de kunst. De bijbehorende catalogus neigt naar gezonde scepsis – Nederlanders eigen.

Zijdelings vermeld – in boek en op de expositie – is de media-aandacht die KRO-NCRV als ‘zingevende’ omroepcombinatie aan het fenomeen van wonderen-ervaren wijdt.

Anders dan de ontkerkelijking suggereert gelooft 26% van de Nederlanders dat wonderen bestaan. Zij spraken bijvoorbeeld een geliefde gestorvene, genazen mysterieus van een gecompliceerde enkelblessure of vonden een gekoesterd, verloren voorwerp na vele jaren terug. Dit laatste is overigens een specialisme van de heilige Antonius van Padua.

Wonderen zijn evenwel fysiek verklaarbaar: door vitaminegebrek, hysterie, ondervoeding, slechtziendheid. Maakt dat ze minder miraculeus? Nee!

Hereditas Nexus

Wonderdoeners

Meer dan in de Bijbel belicht de beeldende kunst wonderen die Jezus tijdens zijn 33-jarige leven, tussen Betlehem en Golgotha, verrichtte. In de Schrift zijn die ondergeschikt aan zijn menswording, passie en verrijzenis. De afgebeelde Jezus kwijt zich veelal emotieloos edoch vastberaden van zijn gave. Met handoplegging op de ogen geeft hij blinden het zicht weer terug of wekt hij (schijn?)doden op.

Bij de Lazarus (circa 1643) van de talentvolle Rembrandt leerling Carel Fabritius gebiedt Jezus met een geheven arm de slaapdronken, pips ogende Lazarus uit de dood op te staan. Om zijn geopende, bovennatuurlijk oplichtend graf staat een gezelschap te kijken. Het tafereel is virtuoos in dramatische licht-donker bruintinten geschilderd.

In de Koran bewijst Mohammed met de wonderen, die hij verrichtte dat hij (ook) een profeet was. Op een illustratie dompelt Mohammed, met een gordijntje voor zijn gezicht, een dode vis in een levensbron en laat hem weer spartelen. Ongelovigen in Mekka  overtuigde hij door de maan uiteen te splijten.

Tijdens haar ondermaanse bestaan verrichtte Maria, de moeder van Jezus, geen wonderen maar  beleefde er wel een: de onbevlekte ontvangenis van haar zoon. Net als hij ging zij na haar dood ter Hemelvaart. Nadien begon ze haar wonderlijke missie als aanspreekpunt en bemiddelaarster. Maria verschijnt vaak, tijdens crisis-of oorlogssituaties, aan gemiddeld 10-jarige kinderen of alleenstaande vrouwen. Verder verricht zij onverklaarbare genezingen, zoals apostelen dat ook deden.

Toch griezelden vijf Waalse dorpskinderen toen de Heilige Maagd Maria in 1932 voor het eerst aan ze verscheen. Als bejaarde vrouw herinnerde één van hen zich de schokkende gebeurtenis: “Toen we er thuis over vertelden noemden ze ons leugenaars. Afschuwelijk. Ons’ moeder ging de dag erna mee – achterdochtig – gewapend met een stok om de bedriegster mee te slaan. De Vrouwe liet zich zien, maar weer aan ons alleen.”

Officiële katholieke instanties zitten vaak in de maag met het moeten-erkennen van de oncontroleerbare mirakels die hun naïeve gelovigen overkomen. (Lees Kurt Tucholsky over de wondergenezingen van Lourdes in zijn Pyreneeën-boek.)

In de praktijk blijken geclaimde, afgedwongen wondergenezingen vaak kortstondig, hetgeen men liever verzwijgt. Protestanten en agnosten doen wonderen daarom af als onverteerbare reli-folklore. Maar… geloven is een daad van liefde.

Gespreide armen

Opvallend zijn de vele uitgespreide armen die je op mirakel-kunstwerken aantreft. Zij suggereren overgave of bezwering. Aanschouw Christina de Wonderbare (1150-1224) die wijdarms kalm boven Sint Truiden zweeft, op een braaf geschilderd altaarstuk (1915).

In een Bijbelse spektakelfilm splijt Mozes (Charlton Heston) met zijn bezwerend gestrekte armen de Rode Zee voor het vluchtende volk Israëls.

Een video toont de hedendaagse, uitdrukkingsloze performancekunstenaar Marina Abramović. Net als de 16e eeuwse Teresa van Avilá “leviteert” Abramović daadwerkelijk boven het keukenblad. Haar gespreide armen fungeren als onzichtbare vleugels. (De van oorsprong Joegoslavische had een streng katholieke grootmoeder en fanatiek communistische ouders.)

Een andere hedendaagse versie van een mirakel is het Lazarus-thema, opgepikt door de – zo bleek: terminale – rockster David Bowie. In zijn hartverscheurende videoclip Lazarus ligt Bowie op een ziekenhuisbed met de armen wijd gespreid: eerst om zijn wanhoopspijn te verbijten dan uit totale overgave. Drie dagen nadat de clip uitkwam overleed Bowie, maar hij existeert virtueel verder.

Wonder achter wonder

Wonderen devalueren tot anekdotes zo gauw je ze rationaliseert of een-op-een reproduceert. Zo figureert een Mexicaans gezin in 1918 met een lokale Madonna en het vliegtuig dat hun schip bijna bombardeerde op een aandoenlijke ex-voto, een volkskunstpaneeltje (van Oostenrijks-Italiaanse origine) bedoeld als dankzegging aan de ingreep van hogerhand.

Verwarrend wordt het wanneer het mirakel dagelijkse voorwerpen gaat bezielen, zoals bij het Japans Shintoïstische huisaltaartje. Katholieke relieken zijn gerelateerd aan stoffelijke resten van heilig verklaarden. Zo geneest het 3de eeuwse Ethiopische weefsel, waarmee in 377 de heilige Cunera werd gewurgd, nadien veeziektes en keelkwalen.

Legendarisch is het Mirakel van Amsterdam (1345) over een zieke in de Kalverstraat die een toegediende hostie uitbraakte. Volgens katholiek voorschrift werd de hostie in het haardvuur geworpen waar het echter niet verteerde. In die miraculeuze, ongeschonden staat bracht men de hostie over naar de St Nicolaaskerk. Maar daar verdween het om weer bij de zieke thuis in de Kalverstraat op te duiken. Tot op vandaag wordt dit wonder-achter-een-wonder met de Stille Omgang-processie vereerd.

De hedendaagse kunstenaar Nathan Coney vraagt wat God en zo het wonderbare nog betekenen in het ontkerkelijkte westen vol twijfel. Hij vat de scepsis samen in een neon-lichtreclame ‘There Will Be No Miracles Here.’

Bill Viola schept in zijn videowerken een eigen spiritualiteit, die niet letterlijk naar een religie verwijst. Zo zie je een halfnaakte man en vrouw die – onvoorbereid – smurrie over zich heen gekieperd krijgen voor helder water ze van alle smerigheid schoonwast. Je kunt de video uitleggen als een louterend transformatieproces. 

Reli-kwab

Tamelijk particulier beschrijft Susan Smit haar meditatie als zachte ontmoeting met de ziel als entiteit. Daar lijnrecht tegenover staat het nieuwsgierig makende experiment met de Godhelm, een vinding van de Canadese neurowetenschapper Michael Persinger, jaren 1980. Electroden op een koptelefoon/helm veroorzaken een zwak elektromagnetisch veld, die de drager opmerkt. De elektrostroompjes zouden een hersengebiedje activeren waar ons religieus gevoel zetelt; zo krijgt de drager vooraf verteld.

In 2016 werd de Godhelm voor het popfestival Lowlands uitgeprobeerd op bezoekers. Inderdaad: ze gingen drugsloos “trippen”, hoorden stemmen, mediteerden met visuele ervaringen en ontmoeten zelfs spirituele entiteiten – met een persoonlijke boodschap voor ze. In werkelijkheid blijken de beleefde sensaties suggestie en een placebo-effect.

We bezitten geen reli-kwab, wel beschikken we over een soort voorspelmachine.

Op basis van eerdere ervaringen interpreteert ons brein voortdurend wat we zien, horen en voelen. Met een Godhelm op ervaren we alledaagse sensaties al gauw als mystiek en wonderbaarlijk. Zowel op de tentoonstelling als in het boek komt de Godhelm en zijn bedrieglijke spirituele suggesties echter wat plompverloren uit de lucht vallen.

De vlot leesbare catalogusteksten buitelen van wonder naar wonder. Door de verschillende connotaties laten de betogen als totaal een vrijblijvende indruk achter.

Geen wonder. Wie had dan ook een eensluidende verklaring van het miraculeuze verwacht? Geloof volstaat. 

Expositie: Allemaal Wonderen, 31 maart t/m 23 augustus; Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38, Utrecht; catharijneconvent.nl

In andere, korte vorm verschenen op de site van Museumtijdschrift

Klik hier naar wondergerelateerde beeldfragmenten:

David Bowie: Lazarus: https://www.youtube.com/watch?v=y-JqH1M4Ya8

Charlton Heston als Mozes (Ten Commandments) https://www.youtube.com/watch?v=OqCTq3EeDcY

Ida Peerdeman over haar Maria-verschijningen https://www.youtube.com/watch?v=UzHD93NrEPg

Lourdes (speelfilm, fragment) https://www.youtube.com/watch?v=hwa9QjsF4Lo&list=PLvZPLzINQY8jkCUMgDGaMffb-_7cKdXo8

Hebben onze hersenen een religieus deel? De godhelm https://www.youtube.com/watch?v=XI5W2Yz3Tfo

Little Britain USA: Lou en Andy bij Amerikaanse gebedsgenezer