"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Zo begint het slechte

Vrijdag, 18 november, 2022

Geschreven door: Javier Marías
Artikel door: Nico van der Sijde

Een maximum aan gedachten bij een minimum aan handeling

[Recensie] Mensen als Munro, Modiano en Aleksijevitsj hebben naar mijn smaak volkomen terecht de Nobelprijs voor literatuur gewonnen, maar ook Javier Marias zou hem volgens mij volkomen hebben verdiend. Weinig schrijvers kunnen zo prachtig een maximum aan gedachten beschrijven bij een minimum aan handeling, en bijna niemand kan zo diepgravend en genuanceerd mijmeren over onoplosbare filosofische en existentiële vraagstukken. Vooral zijn meesterlijke trilogie Mijn gezicht morgen blinkt hierin exceptioneel uit. Maar ook zijn nieuwste boek Zo begint het slechte is weer een feest voor de Marias-liefhebber.

Obsederend, raadselachtig
Ik zal eerst de drie beginzinnen citeren om iets van de stijl te laten proeven. Die gaan zo: “Er is niet al te veel tijd verstreken sinds deze geschiedenis zich afspeelde – minder dan een leven gewoonlijk duurt, en hoe weinig is dat zodra er een eind aan is gekomen en het al in enkele zinnen verteld kan worden en in het geheugen alleen as achterlaat die gaat zweven bij de minste beweging en wegdwarrelt bij het geringste windvlaagje – en toch zou iets dergelijks onmogelijk zijn. Ik doel vooral op wat hun overkwam, Eduardo Muriel en zijn vrouw Beatriz Noguera, toen zij jong waren, en niet zozeer op wat mij met hen overkwam toen ik de jongeman was en hun onontbindbare huwelijk een lange lijdensweg. Dit laatste zou nog steeds wel mogelijk zijn: wat mij overkwam, aangezien het me nu ook overkomt, of misschien is het wel hetzelfde en eindigt het niet”. Vintage Marias, deze drie zinnen: langzaam cirkelend rond een obsederend en raadselachtig fenomeen, aarzelende gedachten formulerend die meteen teruggenomen of genuanceerd worden of van terzijdes en enerzijdsen-anderzijdsen worden voorzien, en steeds aandachtig stilstaand bij meerduidige raadsels die worden benoemd, maar niet verklaard. Er wordt niet zozeer gevoeld en gehandeld, maar vooral eindeloos gereflecteerd op en gefilosofeerd over de complexiteit van elk gevoel en iedere handeling. Dat is vast niet ieders cup of tea, maar ik ben er dol op.

Verzwegen geheim
De stijl past bovendien naar mijn smaak prachtig bij de complexe kluwen van verdrongen schuld, wrok, slechtigheid en vergeefsheid die door Marias beschreven wordt. De plot is, ondanks of juist door de traagheid en ontbrekende handeling, even obsederend als spannend: hij draait om het door leugen en misverstand ontwrichte huwelijk van Eduardo en Beatriz, om geruchten over in Franco-tijden begane ongerechtigheden door hun even onmisbare als suspecte vriend Van Vechten, om de moreel suspecte gevoelens en handelingen van de jonge ik-figuur, en om de onmogelijkheid om over al deze zaken een duidelijk moreel oordeel te vellen. Alles is complex, ambivalent, veranderlijk, niets is duidelijk of beslisbaar. Nooit is de personages duidelijk wat er in het hier en nu gebeurt, en dan is er ook nog de onherroepelijk voort tikkende tijd waardoor alles wat toch al onbeslist was ook nog eens van betekenis verandert. Alles wat ambigu en onzeker is, is ook nog eens vergankelijk en hopeloos voorlopig. Exact dat wordt duidelijk in de zich traag ontrollende, steeds intrigerender plot: steeds duidelijker wordt hoe lastig het is om abjecte profiteurs uit het Franco-tijdperk te veroordelen gezien de onbegrijpelijkheid van hun tijd, en steeds ingewikkelder wordt het om een eenduidig oordeel te hebben over de wrokkige, maar ook in het leven teleurgestelde Eduardo Muriel, en over de deerniswekkende maar ook wellicht al te manipulatieve Beatriz. Want we begrijpen de teleurstelling van Eduardo, en we zien tussen de regels door waarom Beatriz de waarheid soms wat moest verbuigen. Ook de hoofdpersoon zelf heeft een verzwegen geheim, dat zich pas op de laatste pagina’s in al zijn ontroerende complexiteit ontvouwt: lang daarvoor was de lezer echter al duidelijk dat ook die hoofdpersoon niet eenduidig te beoordelen valt, al was het maar omdat hij zichzelf niet begrijpt. En al dat niet-kunnen-begrijpen en niet-kunnen-oordelen wordt op werkelijk geweldige wijze voelbaar gemaakt door Marias’ meanderende, tastende en alles nuancerende stijl.

Onbetwiste meesterproef
Stijl en plot maken dit boek naar mijn gevoel echt onontkoombaar, en geven prachtig diepte aan de filosofische en existentiële vraagstukken die worden opgeworpen. Vooral tegen het eind vond ik het boek ook erg ontroerend, vanwege de zacht uitgesnikte liefde van de ik-figuur en de fragiliteit daarvan. Op andere momenten is het boek dan weer verrassend komisch. De uiterst genuanceerde stijl appelleert erg aan het analytisch vermogen van de lezer, maar ook aan zijn inlevingsvermogen en gevoel. En mij zette het erg aan het mijmeren over alle onbeslisbaarheid en verzwegen geheimen in mijn eigen leven. Naar mijn smaak is Mijn gezicht morgen nog steeds Marias’ onbetwiste meesterproef, maar ook van Zo begint het slechte heb ik zeer genoten.

Eerder verschenen op Hebban

Bergen

Boeken van deze Auteur: