Wie nog een broodje Leviathan?
Recensie van Bob Becking: Zonder monsters gaat het niet.
De schrijver
Bob Becking (1951) is emeritus faculteitshoogleraar Bijbel, Religie en Identiteit aan de Universiteit Utrecht (tot 2008 mocht hij gewoon nog Oud-Testamenticus heten). In september 2015 ging hij met emeritaat. Beckings interesse gaat altijd uit naar de manier waarop de Bijbel de cultuur van het oude Oosten weerspiegelt en becommentarieert.
Thematiek
Als het gaat om de interactie tussen de Bijbel en de culturen van het Oude Nabije Oosten is Leviathan een schitterend voorbeeld. Leviathan is een monster dat een aantal keren in poëtische passages in de bijbel voorkomt en blijkbaar een rol speelde in de verbeelding van Israël. Leviathan staat in het algemeen voor een soort chaosmacht die door God getemd is. Je komt hem echter ook al tegen in de Oegaritische mythologie en er zijn verbanden met slangachtige monsterfiguren uit onder andere Mesopotamië. In de Bijbel vind je hem bijvoorbeeld in Psalm 104 waar het gaat over de zee: “Daar gaat Leviathan, door u gemaakt om daarin te spelen”. Ja, u leest het goed: ‘om daarin te spelen’. Becking toont tussen neus en lippen door even aan dat God helemaal niet ‘met Leviathan speelt’, zoals vertalingen ons deden geloven (ik blijf het jammer vinden). Of neem Job 40, waar Leviathan met zijn gespierde mythologische vriend Behemoth opduikt en waar God aan Job vraagt of hij soms kan wat God kan: “Kun jij met een vishaak de Leviathan op de kant trekken en zijn tong met een touw beteugelen?”
Maar dan komt de rest van het boek nog. Becking neemt ons mee op reis door de geschiedenis en noteert alle plekken waar Leviathan opduikt: in het vroege christendom, in het jodendom, in de middeleeuwen, in de moderniteit, in kunst, in literatuur en in games. In wat voor gedaante duikt hij op? Hoe verandert zijn rol en symbolische ‘functie’?
Broodje Leviathan
Dit is een boek van leuke feitjes en weetjes. Leviathan heeft net als andere monsters symbool gestaan voor machten die vijandig tegen God zijn. Logisch dus dat ze ook in apocalyptische teksten een rol spelen (neem ‘de draak’ in het bijbelboek Openbaring). Aan het eind van de geschiedenis roeren ze dan hun staart en hun bek nog even flink, waarna hun resten uiteindelijk op de rotsen of in het eeuwige vuur gesmeten worden. Een joodse overlevering maakt het nog wat bonter: daar dient Leviathan op de jongste dag de uitverkorenen tot voedsel. Ik zie het helemaal voor me, een lange gedekte tafel waar een geroosterde draak op uitgestald ligt. ‘Wie nog een broodje Leviathan?’ Vervolgens discussieerden rabbijnse geleerden uitvoerig over de vraag of Leviathan wel kosjer is.
Mooiste zin
Fairy tales are more than true:
not because they tell us that dragons exist,
but because they tell us
that dragons can be beaten.
(motto van het boek, van G. K. Chesterton)
Reden om dit boek niet lezen
Ook al is het onderwerp nog zo fascinerend (ik ben dol op monsters) en ook al zitten er genoeg aardige weetjes in het boek, toch is het niet erg geslaagd. Als je de samenvatting op de achterflap gelezen hebt, heb je in feite het interessantste van het boek wel te pakken.
Dit boek is grotendeels geschreven als een soort cultuuranalyse van Leviathan. En daar faalt het. Er worden enorm veel voorbeelden van culturele manifestaties van Leviathan gegeven, maar de duiding is mager. Ja, natuurlijk, in de moderniteit ‘dedemoniseert’ het beeld van Leviathan. Hij transformeert van Duivel tot walvis. Dat is interessant: onze behoefte aan monsters, hoe ze eruit zien en hoe regelmatig ze opduiken, zegt iets belangrijks over wie wij zijn en wat onze angsten zijn. Dat ziet Becking ook, maar hij komt niet verder dan dat. Hij somt vooral veel feitjes en verhaaltjes op: een schip dat Leviathan heet, een hardrockband, een toneelstuk. Zelfs romans die niet over Leviathan gaan, gaan ‘in zekere zin’ toch over Leviathan. De feitenjunk had hier een goede cultuurfilosoof naast zich nodig gehad.
Reden om dit boek wel te lezen
Helaas kan ik het dus geen ‘monsterlijk goed’ boek noemen. Maar neem nou zo’n beginhoofdstuk: “Waar de stem van het water wordt gevreesd en gehoord”. Krijgt u daar ook een prettig soort kippenvel van? Misschien toch maar lezen dan. Voor wie niet bang is voor monsters onder de oppervlakte…
—
Eerder verschenen in Trouw
