Literreur van sprookjesverteller Peter Verhelst
Vietnam-soldaten die in de jungle duistere experimenten ondergaan, mobiele telefoons waarmee je met een simpel sms’je ergens een explosie kan doen plaatsvinden, een ineenstortende wolkenkrabber van het ‘Zilverkleurig Complex’, die een gat in de aarde slaat als was het het negatief ervan: dit zijn enkele feiten uit de wereldgeschiedenis volgens Peter Verhelst.
De Vlaamse auteur, die in eigen land overigens een grote populariteit geniet, debuteerde in 1987 met de dichtbundel Obsidiaan en heeft sindsdien al heel wat titels aan zijn oeuvre toegevoegd. Hij schreef zowel poëzie als proza, maar schuwde ook het theater niet. Zijn bekendste roman is ongetwijfeld Tongkat, waarvoor hij in 2000 de Gouden Uil ontving. In dat boek, evenals in De kleurenvanger en Het spierenalfabet, creëert hij in rijkelijk gedecoreerde, zintuiglijke taal een realiteit die ver afstaat van de onze. De sferen waarin zijn personages zich bewegen ogen sprookjesachtig, ‘modern-mythisch’ zelfs. Hoewel zijn werk van meet af aan dus bijzonder eigenzinnig is, luidt Zwerm: geschiedenis van de wereld onmiskenbaar een keerpunt in. Plotseling wordt in deze roman de hedendaagse maatschappij wel erg radicaal binnengesleurd. De auteur verwijst naar de actuele thema’s die ons bezighouden: het conflict in Israël, genetica, de burgeroorlog in Rwanda, besmettelijke ziektes, en ga zo maar door. Ook de (populaire) cultuur sijpelt her en der door in de roman. Citaten, uit bijvoorbeeld de film 2001: A Space Odyssey en uit het nummer Ace of Spades van Motorhead, zijn dan ook schering en inslag.
Ook qua volume heeft Verhelst het rigoreus anders aangepakt. Waren zijn eerdere boeken nog betrekkelijk slank van omvang, Zwerm telt maar liefst 666 bladzijden – een duivels getal dat met voorbedachten rade moet zijn gekozen. De uitgave ziet er magnifiek uit. De roodglimmende reuzenletters op de rug grijnzen je toe vanaf de boekenplank. Ook binnenin merk je algauw op dat qua opzet niets aan het toeval maar alles aan het experiment is overgelaten. De paginanummering loopt achteruit, alsof je op een apocalyptisch einde aan het toesnellen bent. In het midden bevindt zich een aantal gitzwarte pagina’s waarop de witte letters de uitgekristalliseerde, levensbeschouwelijke kern van het boek verwoorden.
Uit de vorm van Zwerm alleen al valt op te maken dat deze centrale boodschap in geen geval optimistisch van aard kan zijn. Uitgesproken hoop is voor Verhelst slechts een illusie. We stevenen af op de ondergang en de enige manier waarop we ons hiervoor kunnen behoeden, is door onszelf en de wereld voortdurend aan te passen, klinkt het in Zwerm. De mens zal, in Verhelsts terminologie, besmet moeten raken door het mutatievirus dat een constante verandering op gang brengt. We zullen ons in een eeuwige vlucht bevinden, weg van het ons achtervolgende Kwaad.
Voor een dergelijke serieuze betrokkenheid bij de eenentwintigste-eeuwse werkelijkheid vond de schrijver het blijkbaar nodig om zijn taalgebruik te strippen. De trouwe lezers van zijn eerdere romans zijn een plastisch schrijfstijl gewend, vol met wonderbaarlijke metaforen. Hierdoor las je de sprookjesverhalen in een meeslepende trance. De taal die in Zwerm de boventoon voert is daarentegen totaal uitgekleed, teruggebracht tot de basis, tot een grootst mogelijke eenvoud. De zinnen komen in staccato op je af, de bedwelming van Tongkat is verdwenen.
De verhaallijn is er echter niet eenvoudiger op geworden. Net als zijn vroegere werken is zijn nieuwe roman fragmentarisch opgebouwd. Er is geen moment sprake van een vloeiende, lineaire ontwikkeling, en als lezer ga je al springend door de versplinterde tekst. Een gebeurtenis ontvouwt zich, bloeit langzaam op, en voor je het weet word je al naar een nieuwe situatie geslingerd. Veel verschillende personages komen op het toneel, onder wie de zwervende oorlogsveteraan Angel, de pianiste Pearl en de intelligente computerfreak Abel. Maar het gebroken karakter van de tekst verhindert je om ooit werkelijk vat op hen te krijgen.
Er ontstaat hierdoor een grote afstand tussen het verhaal en de lezer. Dit is geen probleem als je als auteur een mythisch en ongrijpbaar klimaat wil scheppen, maar wél als je relevante ideeën over onze eigen realiteit probeert uit te werken. Helaas hangt de leefwereld in Zwermzodanig van extremen aan elkaar, dat je hem niet meer als de jouwe herkent. Als Peter Verhelst ons met deze aanklacht wilde waarschuwen, dan schiet hij zijn doel voorbij.
