Marc Schoorls brutale vrijplaats
[Column] “Ik wil niet veel zeggen, maar volgens mij ging het al mis met Tom Keller toen die twee ooms hem ’s nachts meenamen naar het bos en hem dingen lieten doen die een jongen van negen nog lang niet zou moeten doen.” Dat is een volzin die staat als een huis en een die benieuwd maakt. Het is de daarom al vaak aangehaalde opening van het debuut De beesten van Gijs Wilbrink. Het eerste zeer korte hoofdstuk eindigt veelbelovend met: “Voor het eerst in zijn leven schoot Tom Keller iets dood met een groot geweer.”
Het doet me een beetje denken aan het beroemde begin van Donna Tartt’s De verborgen geschiedenis: “De sneeuw in de bergen begon te smelten en Bunny was al weken dood voordat we de ernst van de situatie begonnen in te zien.” En als geheel ook aan bijvoorbeeld Bonita Avenue. Of zelfs De aanslag van Harry Mulisch.
Goeie romans zijn dat, stuk voor stuk, uitstekende romans, echte pageturners ook, omdat het spannende romans zijn, met vooruitverwijzingen en vol van raadselachtigheden. Met min of meer duidelijke personages ook. En dat meteen vanaf het begin al. Wie, wat, waarom?! De lezer wil het weten.
Het zijn ook heel verzorgde romans, met een echt tot in de puntjes verzorgde stijl. Het zijn wat dat betreft technisch uitmuntende romans die getuigen van de kunst van het schrijven.
Het kan aan mij liggen, maar op de een of andere manier beleef ik zulke romans ook als strak Amerikaans. Als maakwerk en zelfs als maatwerk – ja, je zou dus ook kunnen zeggen: als vakwerk. Vakwerkboeken. Of schrijfschoolwerk. Niet dat bovenstaande schrijvers die doorlopen hebben geloof ik, maar zo schrijf je een roman, volgens de vigerende regelen der kunst. En niet dat dat makkelijk is, o nee. Je herkent het ook vaak aan romans die in dat keurslijf zijn gegoten of liever gezegd: gepropt, als echt redacteurenwerk, thrillers zijn er de ware specima van. De voornoemde meesterlijke boeken zijn stuk voor stuk literaire thrillers. Spannende boeken, vol actie en gevaar, met steevast een rode horizon die bestaat uit de dreiging van de dood.
Ik heb dat ook wel met Hollywood-films: razend knap gemaakt vaak, geweldige films soms. Maar in de art houses zie je ze niet veel. (Soms ook wel, neem de films van de gebroeders Coen, die je misschien het beste kunt vergelijken met het uitzonderlijke werk van Grunberg. Of neem David Lynch, wat mij betreft een echte vreemde eend in die Amerikaanse bijt.)
Zulke vakkundige boeken of films vliegen niet gauw uit de bocht. Er is ook vaak heel lang aan gewerkt. Zij zijn misschien wel tè af. Waardoor ze niet of minder beklijven. Ze schuren wel, maar ze kruipen niet onder je huid. Het blijft bij die (heerlijke) eenmalige dosis. Ze zijn niet ‘ontregelend’, hebben geen rafelrandje. Is dat het? Ik wéét het niet, ik vraag het me af.
Een goed boek draait om een obsessie. Ik geef Dostojevski’s Aantekeningen uit het ondergrondse graag als wereldberoemd voorbeeld. Het gevaar bestaat dat een daaruit voortvloeiende monomanie verveling kan opleveren (zoals mij overkwam bij Voskuil’s serie Het bureau). Bij affe boeken is het verhaal zèlf de obsessie. En daar is veel voor te zeggen. Want zelfs de opwindende romans van de geobsedeerde en monomane maar door tijdnood soms ronduit slordige Dostojevski kennen passages die tot verveling aanleiding geven. Anderzijds kunnen boeken die uit de hand lopen en min of meer spontaan uit de pen vloeien, waarvan de stof het hoofd dus ongecontroleerd verlaat, nog spannender zijn en nieuwe, onbekende terreinen betreden. Persoonlijk niemandsland. Dan kom je uit bij de monomanie van bijvoorbeeld Kafka, Beckett of Thomas Bernhard. Je hebt, kortom, vertellers en verkenners. Al weet ik uiteindelijk niet wat de voorkeur verdient.
Er zijn er genoeg – en niet de minsten, ik noem een Geerten Meijsing – die de aanduiding ‘innerlijke noodzaak’ als een hard criterium hanteren of wensen te hanteren bij een beoordeling. Te falsifiëren valt die niet. En het is een vaag criterium. Want wat dan te doen met het werk van een gigant als Shakespeare, van wie we maar bitter weinig weten? In al die toneelstukken komt de man zelf ook helemaal niet voor. Maar vakwerk is het. Prachtig gemaakt maatwerk vol obsessies. Meer dan één man erop nahouden kan, zou je zeggen.
Ik weet eigenlijk maar één ding zeker: een roman moet je ondergaan, als een heerlijk drogerende en heel misschien wel pijnlijk purgerende onderdompeling in het ijskoude water van het onbewuste, dat vagevuur van het geweten.
—
Marc Schoorl (Wassenaar 1962) is de auteur van onder meer de romancyclus Autobiografie van een romanpersonage. Deel 1 is Zes broers en een zus dat in december 2020 verscheen. Het werd deels als feuilleton gepubliceerd op Bazarow.com. Deel 2, Zo Vader, zo zoon, is sinds vorig jaar juli verkrijgbaar en deel 3, O moeder, zei de zoon (en hij liep de zee in) verschijnt binnenkort. Hij publiceerde het eerste & enige Nederlandstalige boek over Joy Division, een kritische hagiografie over Willem Frederik Hermans en een monografie over aforismen (Veelzeggende zinnen). Schoorl schreef voor De Groene Amsterdammer, Vrij Nederland en andere bladen over literatuur en aanverwante zaken. In zijn zondagse column op Bazarow doet hij verslag van zijn schrijversleven en volgt hij kritisch het literaire wel en wee in Nederland.