Wat deed je op het moment van de Cubacrisis, de moord op JFK, tijdens de eerste landing op de maan. Keek je toen tv? Waar was je bij de eerste autovrije zondag, tijdens de val van de muur, of 9/11? Herinner je nog de moord op 69 onschuldige jongeren door de rechtsextremistische Anders Breivik in 2011 op het Noorse eiland Utoya. Wat ging er door je heen? Wat dacht je bij de burgeroorlogen in Joegoslavie en in Syrië, bij de start van de oorlog in de Oekraïne, bij de aanslagen van 7 oktober op Israël en de vergelding van Israël daarna op Gaza? Veranderde het je denken, je handelen? Probeerde je in gesprek te gaan met tegenstanders, voorstanders, of steun te verlenen? Tekende je petities, bezocht je debatavonden? Of kroop je liever weg onder de warme deken van je bed?
De geschiedenis dendert maar voort, en in mijn 60+ leventje heb ik al heel wat kantelmomenten meegemaakt, te veel, denk ik weleens. Bij de Cubacrisis in oktober 1962 was ik nog net niet geboren, ik ben van december dat jaar. Bij de moord op JFK een jaar later lag ik nog onschuldig te wezen in de box. Mijn moeder vertelt dat het een spannende tijd was, onzeker, met een jong gezin met drie kinderen, een dreiging van een kernwapenoorlog. Van de maanlanding zeven jaar later weet ik niets meer. Ik kan me niet herinneren dat we naar de tv keken, net zomin als tijdens de WK voetbalfinale van 1974. Mijn ouders waren niet bijster geïnteresseerd in sport, ik was toen 11. Het WK van 1978 maakte ik ook niet mee, want cabaretduo Freek de Jonge en Bram Vermeulen boycotten de wedstrijden daar in Argentinië, vanwege het fascistoïde regime van Videla. Ik boycotte mee, geen grote opgave, want de desinteresse in sport bleek erfelijk te zijn.
De val van Saigon kreeg ik wel mee, mijn vader had als leraar Engels op de Venrayse MAVO een abonnement op Time Magazine, ik keek het blad altijd stiekem in. Al die gruwelijke foto’s uit Vietnam maakten dat ik levenslang een slechte slaper werd. De moord op John Lennon in 1980 maakte grote indruk, ik was er kapot van. Ik schreef in de schoolkrant artikel na artikel over hoe belangrijk Lennon was voor de vredebeweging. Een paar jaar later liep ik mee tijdens de grote kernwapendemonstraties in 1981 en 1983, en kon niet vermoeden dat het die afschuwelijke (vond ik toen) Reagan zou zijn die met zijn “ Tear down this wall!, Mister Gorbatsjov!” het einde van het Oosblok inzette. Als free-lance verslaggever voor het dagblad Trouw bezocht ik meteen na de val van de muur Oost-Berlijn en Leipzig om een reportage te schrijven over filosofie in Oost-Duitsland. Ik logeerde een week bij een jong stel, beiden filosoof. Het waren prachtige gesprekken, nachten lang. Ik had de hele week honger, er was te weinig eten, maar bier was er gelukkig genoeg.
Beschermen
Ruim tien jaar later, inmiddels directeur van een mediabedrijf, hoorde ik ‘s middags over de aanslagen op de Twin Towers. Mijn geliefde was hoogzwanger van ons derde kind, het enige wat ik kon doen was in de auto stappen en naar huis rijden, bang voor rampen die ons konden treffen. De primaire reactie van mijn gezin beschermen had ik nog nooit zo sterk gevoeld. Gelukkig breidde het geweld zich die dag niet uit. Toen een paar jaar geleden de tramschutter in Utrecht slachtoffers maakte, waar onze jongste dochter een paar honderd meter vandaan op school zat, heb ik even echt bagger gescheten, en reed ik meteen van Culemborg naar Utrecht. De drang om bij rampen naar je kinderen te gaan, ze te willen beschermen, zal wel blijven. Gelukkig werd de schutter ingerekend voordat hij nog meer onheil kon aanrichten.
Ik kan nog uren doorgaan met vertellen wat ik toen en toen, tijdens die en die grote gebeurtenis deed, voelde… De kantelmomenten van deze laatste zestig jaar staan gebeiteld in mijn geheugen. En waar staan we nu? De wereld kantelt opnieuw, in alle hevigheid, klimaatopwarming, oorlogen, de komst van een bruin kabinet? We zien het met lede ogen aan. Waar moet het heen?
Iran
De laatste weken is Iran weer volop in het nieuws, een oorlog met Israël dreigt. Gaat Iran kernwapens inzetten? Of Israël? Boeken geven vaak uitsluitsel of bieden hulp. Graag struin ik de minibiebs af opzoek naar boeken die nog ontbreken in mijn privébibliotheek of waarvan ik niet wist dat ze bestonden. Zo vond ik een week geleden bij de AH Teheran, een zwanenzang, van diplomaat en schrijver F. Springer. Het is een satirisch boek over een kantelmoment eind jaren zeventig, de val van de Sjah in Iran en de komst van de terreur van de Ayatollahs. Waarom kom ik nu dit boek tegen? Toeval bestaat blijkbaar niet (meer)! Het boek heeft wel een hele bijzonder kijk op kantelmomenten. Een Nederlandse pulpschrijver van historische werken die bekend staat onder het pseudoniem Toby Harrison komt op uitnodiging van de sjah naar Iran om het leven van deze dictator te beschrijven. Het moet een biografie worden die kritisch mag zijn, maar uitmondt in een aaneenschakeling van superlatieven over hoe geweldig de sjah wel niet is. De geest van Boorman, de beruchte uitgever van het Algemeen Wereldtijdschrift uit Lijmen / Het been van Willem Elsschot, is op elke pagina aanwezig. Terwijl de protesten en gewelddadige aanslagen in Iran toenemen kwijt Toby zich zo goed mogelijk van zijn taak. Hij ontmoet de sjah in hoogsteigen persoon en en passant wordt hij verliefd, en niet een beetje ook, op de knappe half Iraanse – half Canadese Pamela, die het regime hem als assistente en eindredacteur heeft aangewezen. Toby is een ras opportunist en probeert tot het einde zijn opdracht af te ronden zodat hij zijn gage kan beuren. De man is altijd vrolijk, grappen en grollen zijn zijn handelsmerk. De schrijver weet goed wat voor man hij is, hij noemt zichzelf “een man zonder gezicht”. Toch vergaat gaandeweg hem het lachen. Naarmate de situatie in Teheran grimmiger wordt en hij zijn geliefde dreigt te verliezen, blijkt toch dat humor tijdens dit soort kantelmomenten niet voldoende is. Als hij een vrouw met baby redt, blijkt Harrison toch een man met gezicht te zijn. Als het er om gaat, werkt het weglachen niet. Dan moeten we er zijn en staan, dingen doen, dingen die nodig zijn, handelen, ons gezicht tonen, engagement tonen. Humor is goed om nare tijden te kunnen doorstaan, maar nooit voldoende, leer ik van Teheran, een zwanenzang. Ik ben het volkomen met F. Springer eens. Er wordt meer van ons verwacht.
—
Roeland Dobbelaer (1962) is filosoof en mediaondernemer. Hij is hoofdredacteur van Bazarow. Sinds 1 oktober 2023 2024 is hij tevens uitgever van de Boekenkrant. Een van zijn leesprojecten is het biografisch lezen: de favoriete boeken lezen van geliefden en vrienden zodat het leven een grote boekenclub is. Hij schrijf op Bazarow om de week een column.