Afgelopen maandag besliste Unesco dat de Koloniën van Weldadigheid in Frederiksoord, Veenhuizen en Wilhelminaoord behoren tot de Unesco Werelderfgoedlijst.
De koloniën werden in 1818 opgericht door de idealistische generaal Johannes van den Bosch. Zijn idee voor de koloniën was dat arme mensen hun eigen huisje en een klein stukje grond op het platteland zouden krijgen. Zij konden op dat stukje grond hun eigen eten verbouwen en zo in hun eigen onderhoud voorzien. Uiteindelijk werden de koloniën niet het grote succes dat Van den Bosch voor ogen had, maar ze kunnen wel worden gezien als het begin van de verzorgingsstaat.
Maandag werd dus bekend dat de koloniën nu op de werelderfgoedlijst staan. Op deze lijst staat een select aantal monumenten, steden en natuurgebieden die worden beschouwd als onvervangbaar, uniek en eigendom van de hele wereld.
Over de koloniën zijn ook een groot aantal boeken geschreven. Een aantal hiervan zetten we vast op een rijtje. Voor de volledige lijst kun je een kijkje nemen op de site van de Koloniën van Weldadigheid.
Begin negentiende eeuw is Napoleon verslagen en het prille Koninkrijk der Nederlanden moet zich opnieuw uitvinden. Een cruciale spil hierin is Johannes van den Bosch. In zijn 45-jarige carrière wendt de visionaire militair, bestuurder, econoom en staatsman op doortastende wijze zijn geestelijke veerkracht en talenten aan bij de opbouw van het Nederlandse imperium onder de nieuwe koning Willem I.
Zijn in 1818 opgerichte Maatschappij van Weldadigheid heeft bij vele generaties Nederlanders sporen nagelaten die nog altijd doorklinken. Minder bekend is dat Van den Bosch ook grote daadkracht heeft laten zien in die ándere koloniën: de (bijna) afschaffing van de slavernij in Suriname en de invoering van het Kultuurstelsel in de Indonesische archipel zijn hier de meest pregnante voorbeelden van. De rode draad in zijn denken en handelen was de economische en sociale verheffing van zowel de paupers in Hollandse steden, de boeren in de Javaanse desa’s als de slaven op Surinaamse plantages. Daardoor was hij niet onomstreden. Door sommigen beschouwd als utopisch socialist en wegbereider van de moderne verzorgingsstaat, door anderen als een puur pragmatische macher, ja zelfs een schurk.
Amsterdam-Noord tijdens de crisisjaren: Roza Dingemans, moeder van een door schulden en alcoholisme getroffen gezin, probeert koste wat kost haar waardigheid te bewaren. Ze ontleent onvermoede trots aan een gerucht over een voorname afkomst en een misgelopen erfenis. Maar is dat mythe, of werkelijkheid?
Op zoek naar de feiten stuit haar kleindochter, de auteur, op een verborgen stuk Nederlandse geschiedenis: haar voorouders blijken te zijn blootgesteld aan een uniek heropvoeding experiment in de Drentse nederzetting Veenhuizen. In drie enorme kazernes werden daar vanaf 1823 tienduizenden arme stadsgezinnen door tucht en landarbeid gedrild tot nuttige burgers. Maar wat begon als een bevlogen project om de armoede in Nederland in twaalf jaar uit te roeien, veranderde al snel in een fuik voor de paupers.
In 1818 zitten veel mensen zonder werk en zinken weg in ellende. Hét moment voor generaal Johannes van den Bosch om een ambitieus plan te presenteren: laat de armen de barre heide in Drenthe ontginnen. Mest zal de woeste grond vruchtbaar maken, discipline en onderwijs zullen de nutteloze armen beschaven tot werklustige mensen. Zijn idee wordt enthousiast ontvangen en hij richt de ‘Maatschappij van Weldadigheid’ op. Een half jaar later arriveren de eerste kolonisten op de plek die wij kennen als Frederiksoord.
Hoe gaat het verder met de koloniën? Zowel de natuur als de mens blijken in niet zo ‘maakbaar’ als in het plan van de generaal. De onvrije koloniën Ommerschans en Veenhuizen kosten meer dan ze opbrengen en in 1859 dreigt een faillissement. De overheid grijpt in en neemt de onvrije koloniën over, de Maatschappij slaat gedwongen een nieuwe koers in. Ook in de twintigste en eenentwintigste eeuw past de Maatschappij zich aan. Wat blijft, is het bieden van ontwikkelingskansen aan mensen in een achterstandspositie.
, auteurs uit het Vechtdal (2019)
Onzichtbare mensen worden zichtbaar In het jaar 1819 telde Nederland ruim 2 miljoen inwoners. In die negentiende eeuw leed 10 procent van de Nederlanders een armoedig bestaan. Dat zal tegenwoordig wel meevallen, toch? Niets is minder waar. 200 jaar later leeft 8 procent van de Nederlandse huishoudens in armoede. Hoe was het TOEN om in Nederland te leven? Hoe was het om uit je stad verbannen te worden naar de andere kant van Nederland, naar bedelaarskolonie de Ommerschans? Lees de verhalen van Nederlanders uit die tijd, de mensen uit de Ommerschans.
Maar, hoe is het om NU arm te zijn? Hoe voelt het als je de verjaardagen van familie of vrienden moet ontlopen, omdat je geen geld hebt voor een cadeau? Of noodzakelijke zorg niet kan betalen? Lees de aangrijpende verhalen van mensen die om verschillende redenen moeten leven in absolute armoede, relatieve armoede of sociale armoede.
In ‘De strafkolonie’ vertelt Wil Schackmann over de lotgevallen van ‘bannelingen’, inwoners en opzichters van de eerste Kolonie van Weldadigheid. In 1818 opgericht, met een ongekend ambitieus plan: door middel van landbouw ‘den toestand der armen en lagere volksklassen verbeteren’ en ze verheffen tot beschaafde burgers. Hoe ging dat verzedelijken en beschaven in z’n werk? En werden de kolonie bewoners er ‘betere mensen’ van? Al snel ontstond ook de behoefte aan een plek waar onzedelijke en onwillige kolonisten konden worden afgescheiden van de rest. Hiervoor werd een ‘strafkolonie’ ingericht, in eerste instantie op de Ommerschans en later, vanwege ruimtegebrek, ook in Veenhuizen. ‘De strafkolonie’ is een levendige geschiedenis over een toegepast maakbaarheidsideaal.
Van pauperparadijs tot strafgevangenis: de Drentse kolonie Veenhuizen kent geen gelijke. Het volledige dorp, eigendom van het Rijk, kreeg bijnamen als Hollands Duivelseiland en Hollands Siberië, en is vaak bezongen op de grammofoonplaat, dankzij de etherpiraten die er ook zaten opgesloten. Wat begon als sociaal experiment van generaal Johannes van den Bosch groeide uit tot een speeltuin van justitie. De kolonie had als eerste een Open Gevangenis, kampen voor Jehovah’s Getuigen en verkeersdelinquenten, drugsvrije afdelingen en een werkkamp voor jongeren. Behalve de Vier van Breda, meesterkraker Aage M., de Heinekenontvoerders en crimineel Stanley Hillis, zaten hier ook heel wat bekende Nederlanders die wegens rijden onder invloed als straf bomen moesten kappen.
, Clemens van den Brink (2018)
Dat zal niet onopgemerkt blijven. Veenhuizen (de “Kolonie”) is al vanaf 1818 een uniek gevangenisdorp dat afgesloten was van de buitenwereld tot diep in de jaren ’90. De bevolking bestond uit ambtenaren (meest bewakers) en gevangenen. De bewakers wisten in de regel welke misdadigers er vast zaten, welke misdaden zij hadden begaan en wat er gebeurde in en buiten de gevangenis. Maar… ze hadden een zwijgplicht. De verhalen bleven letterlijk onder hun pet en de gevangenen vertelden meestal niet de waarheid als ze gevraagd werden waarvoor ze veroordeeld waren. Zo kwamen de bajes-verhalen maar mondjesmaat naar buiten, dus…. Veenhuizen was en bleef voor iedereen een mysterie.
Je kan de verschillende koloniën overigens ook bezoeken. Op deze site krijg je meer informatie.
—
Richtje Scholtmeijer