Marc Schoorls brutale vrijplaats
Geef drie koks hetzelfde recept en er komt drie iets anders uit. Geef drie lezers een boek en ze hebben alle drie een andere mening. En die verandert nog ook, vaak met de mode mee.
Zo verbaasde ik me over Rob van Essen’s oordeel dat hij De koperen tuin van Vestdijk. Dat ik bij lange na niet uitgelezen kreeg wegens zoiets als te eentonig en geforceerd.
Maar de Reis eentonig en geforceerd?!
Dat is mij nou nog nooit opgevallen. Ook niet na zo’n zeven keer herlezen.
De Reis is avontuurlijk, beeldend, humoristisch, en teder en bitter tegelijk. Het is lyrisch en volks, verdrietig en vrolijk, en even dartel als grof. De ik-verteller Bardamu heeft het hart op de tong – meer nog dan de getroubleerde helden van Dostojevski en Edgar Allan Poe.
Soldaat Bardamu vertelt, zonder er doekjes om te winden en in messcherpe straattaal, over de verschrikkelijke waanzin van de Eerste Wereldoorlog. Het doet je meteen Le feu van Barbusse en Im Westen nichts Neues van Remarque vergeten: prachtboeken met datzelfde decor.
In tropisch Afrika is het al niet beter: ondoenlijke hitte, ongedierte en lawaaierige inlanders. Veel erger nog zijn de hebzuchtige kolonialen met hun corrupte systeem. Het is het meesterlijke Heart of Darkness van Conrad, maar intenser – subliem.
Later belandt Bardamu in New York. Z’n belevenissen daar doen denken aan Hamsun’s geweldige stadsroman Honger, maar de Reis is rijker aan scherpzinnige waarnemingen en onontkoombare overdenkingen. De berooide Bardamu vindt werk in een Ford-fabriek in Detroit en verbeeldt de ellende van het fabrieksleven veel indrukwekkender dan Chaplin’s Modern Times.
Terug in Parijs wordt Bardamu achterbuurt-arts. Hij krijgt te maken met een gezin dat van oma af wil. Het loopt gruwelijk uit de hand: scènes als uit Scola’s fantastische tragikomedie Brutti, sporchi e cattivi.
O, het hele realisme van Balzac tot Zola steekt bleekjes af bij wat Céline ons aan stadse ellende voorschotelt. Terwijl het bijna gelukzalige uitje naar het platteland zo fraai is als een vertelling van Maupassant, in een nog levendiger stijl. Céline gaat verder. Soms schrijft hij ronduit surrealistisch – al vond André Breton het te ‘smerig’. In de Reis is seks de gewoonste zaak ter wereld: van neuken tot pijpen en rukken. Flaubert in zijn brieven en de Goncourts in hun dagboek hielden dat privé – behalve Sade, maar dat is pornografie, de Reis niet.
Céline zet op zijn manier de hele literatuur te kakken. Krachtiger en vooral waarachtiger. Z’n aforismen zijn de bloemen van een weelderige tekst, geen losse flodders zoals Chamfort, La Rochefoucauld en zelfs Nietzsche die schreven. Céline laat je denken, lachen, snikken. Z’n personages zijn kortzichtige helden, kleinzielige prutsers of treurige klootzakken. Mislukkelingen. Net als wij. In die zin is het boek troostrijk.
Reis naar het einde van de nacht opent ons slaapwandelaars de ogen voor de vaak wrede, heel soms mooie maar altijd verwarrende droom die het leven is.
—
Van Marc Schoorl (Wassenaar, 1962) verschenen in onder meer De Gids, Vrij Nederland en De Groene Amsterdammer literaire artikelen en beschouwingen. De laatste tien jaar werkte hij vooral aan zijn ‘grote trilogie’ Autobiografie van een romanpersonage. Deel 1 is Glas in lood, 100 jaar W.F. Hermans.