Hoe de Verlichting aankeek tegen het Oosten
[Voorbeschouwing] We hebben over het algemeen een vast beeld van de Europese houding ten opzichte van de landen die vanaf de vijftiende eeuw vanuit ons continent ontdekt werden. Het is aan onze tijd om te denken dat de Europeanen gedreven werden door winstbejag en aannames over eigen superioriteit. Het is goed dat er aandacht is voor de arrogante en gewelddadige kant van de ontmoetingen tussen Oost en West. Er is echter meer te zeggen.
Want stel u voor: u leefde in een wereld waar tot nu toe iedereen blank en Christen was, waar ieder ontwikkeld mens Latijn las en de technologische ontwikkeling in jouw wereld op een bepaald niveau is. En dan ineens komt er een technische ontwikkeling op gang die het karakter krijgt van een vliegwiel dat steeds sneller gaat draaien. Mensen gaan anders tegen de wereld aan kijken (de Reformatie) en ze kunnen verre reizen over zee gaan maken. Kunt u zich een wereld met zoveel veranderingen in het wereldbeeld in relatief korte tijd niet voorstellen? Nee? En de internet revolutie van onze tijd dan? Misschien leek het daar wel een beetje op.
De verhalen waar de reizigers in die vroeg-moderne tijd mee thuis komen, overstijgen alles wat iemand kan verzinnen. De wereld blijkt niet alleen groter dan iedereen had gedacht. Er blijken ook landen te zijn met een veel oudere cultuur dan de Europese, waar men op een andere wijze kunst en wetenschap bedrijft, waar producten worden vervaardigd die de stoutste fantasieën overstijgen. Het kan toch niet dat er dan alleen maar mensen zijn die er aan denken dat je daar met geweld een hoop geld kunt verdienen? Er waren een mensen die (ook) andere sentimenten koesterden tegenover deze berichten: nieuwsgierigheid, vriendschap, bewondering.
Mensen als Liebniz, Hegel en Voltaire waren zeer geïnteresseerd in China, Japan en het Ottomaanse Rijk. Montesquieu schreef zijn Lettres Persannes en schilderde daarin een wereld met een, naar zijn mening, beter ontwikkelde en rechtvaardiger georganiseerde samenleving. Goed, het was een fantasiewereld en dat wist hij. Hij goot het boek voornamelijk in die vorm, omdat hij op die manier de censuur van zijn vaderland kon omzeilen, maar het was ook een geloofwaardige vorm voor een boek waar zijn lezers zich in wilden inleven.
In de zeventiende eeuw verbleven Jezuiten aan het hof in Peking en werkten er nauw samen met Chinese wetenschappers en kunstenaars. De heftige spionagepogingen van de Jezuiten in de Chinese porselein fabrieken in Jingdezhen, de stad waar het belangrijkste Chinese porselein gemaakt werd, bewijst dat men zich er van bewust was niet alles beter te weten. In 1687 kwam onder leiding van een een Jezuit de eerste vertaling tot stand van een beroemd Chinees boek, over leven en werk van Confusius. Leibniz kon na het lezen ervan vaststellen dat het binair systeem dat hij had uitgevonden had, in China reeds eeuwen bekend was. Het zijn maar voorbeelden van de interactie die op gang kwam.
De Duitse historicus Jürgen Osterhammer heeft nu een boek geschreven over de belangstelling van vertegenwoordigers van de Verlichting voor het Oosten. Osterhammer (1952), die zijn opleiding heeft gekregen in Groot Brittannië en in zijn vaderland, is in Duitsland een bekend historicus. Eerder schreef hij dikke pillen over kolonialisme en (de historische wortels van) globalisering.
Er wordt verteld dat Angela Merkel zijn boek The Transformation of the world (over de veranderingen in de negentiende eeuw) in 2013 las terwijl ze moest herstellen van een ski-ongeval. Vervolgens nodigde ze de auteur uit om op haar zestigste verjaardag een lezing te komen houden over het thema Geschiedenis en tijd. Sindsdien zijn ze fans van elkaar.
Of Merkel ook tijd heeft om zich aan deze pil van meer dan zeshonderd pagina’s te weiden, weet ik niet. Het is de moeite waard. Osterhammer neemt de lezer mee door een groot aantal landen, laat je kennismaken met een groot aantal reizigers. Volgens hem hielpen de reizen naar deze oude culturen Europa om haar eigen identiteit te definiëren. Hij constateert echter wel dat er ook andere aspecten aan de reizen zaten. Bovendien onderkent hij dat tegen het einde van de achttiende eeuw het europacentrisme toenam. Toen ging het ontdekken van eigenheid over in suprematie-denken.
De aankondiging van dit nieuwe boek, Unfabling the East is een belangwekkend gegeven. Vanaf begin juni is het werk verkrijgbaar. Bij de betere boekhandel is het nu al te reserveren.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
