Om een indruk te krijgen wat Koerdische literatuur is, is een beetje context en achtergrondinformatie nodig. In het vervolg van het artikel geef ik drie voorbeelden van recente Koerdische literatuur, deels vertaald uit het Koerdisch en deels geschreven in andere talen door Koerden in diaspora.
Context over de Koerden
De Koerden zijn een van de grootste etnische groepen ter wereld zonder eigen staat. De schattingen van het aantal Koerden lopen uiteen van 30 tot 45 miljoen, het aantal is moeilijk te bepalen omdat Koerden vaak niet als zodanig zijn geregistreerd. Zij wonen deels in de regio van oorsprong: de berggebieden tussen Turkije en Iran, en deels in de diaspora. Hun leefgebied is na de val van het Ottomaanse Rijk (ca. 1920) verdeeld over vier landen: Turkije, Syrië, Irak en Iran. In die landen is hun sociale en politieke situatie verschillend evenals de bescherming van hun burgerrechten. In veel gevallen hebben de Koerden te maken met gewapende confrontaties, discriminatie en vervolging.
Koerden spreken zeker vijf verschillende dialecten en nog allerlei regionale varianten. Bovendien hebben lang niet alle Koerden de gelegenheid gehad Koerdisch te leren lezen en schrijven omdat op veel plaatsen onderwijs in het Koerdisch verboden was of nog steeds is.
De strijd van de Koerden voor zelfbeschikking is al lang gaande en kent allerlei hoogte- en dieptepunten. Aan het eind van WO I werd hen in het verdrag van Sèvres onafhankelijkheid beloofd. Deze belofte werd nooit ingelost omdat Turkije het verdrag niet ratificeerde. In 1946 was er korte tijd Koerdisch zelfbestuur in de republiek van Mahabad in Iran.
In Turkije, Syrië en Irak zijn al decennia lang aanvaringen tussen de centrale regering, Koerdische politieke partijen en Koerdische vrijheidsstrijders voor meer zelfbestuur en bevordering van Koerdische burgerrechten. In Irak hebben de Koerden sinds 2007 een vorm van zelfbestuur in de deelstaat Koerdistan in Noord Irak.
Door alle conflicten en vervolging zijn veel Koerden uit de regio vertrokken en terecht gekomen in de diaspora. Alleen al in Duitsland wonen zo’n twee miljoen Koerden, het aantal is sterk gegroeid na de burgeroorlog in Syrië. Ook in de VS en Australië zijn grote Koerdische gemeenschappen. In de diaspora krijgt de Koerdische identiteit een nieuwe invulling en wordt de gezamenlijke strijd voor zelfbeschikking sterker ervaren.
Van oudsher bestaat Koerdische literatuur uit poëzie en volksverhalen. Die verhalen zijn vaak gebaseerd op orale tradities van verhalen doorvertellen waarin legendes, mythische figuren en historische gebeurtenissen zijn verwerkt.
Voorbeelden van recente Koerdische literatuur (2023, 2024)
Koerdische korte verhalen in Bundel Kurdistan +100
In 2023 kwam de bundel Kurdistan +100 (Comma Press, 2023) uit, een bundel met bijdragen van Koerdische schrijvers uit alle vier de regio’s en uit de diaspora. De schrijvers werden uitgedaagd om hun verbeelding gebruiken hoe in 2046, 100 jaar na de Republiek van Mahabad, het leven van de Koerden eruit zal zien. In de korte verhalen stellen de schrijvers zich de toekomst voor: met utopische en dystopische vergezichten, met ruimte voor hoop, projecten en plannen en ook voor herinnering aan het leed, de strijd en de vele slachtoffers die zijn gevallen voor de Koerdische idealen.
Een van de verhalen uit deze bundel is nu in Nederlandse vertaling beschikbaar op VerhalenPost www.verhalenpost.org
Het is getiteld Mijn knappe man en geschreven door de Koerdische politicus Selahattin Demirtaş die sinds 2016 opgesloten zit in een Turkse gevangenis. Demirtaş was leider van de Koerdische partij HDP, een geduchte concurrent van Erdogan. Vanuit de gevangenis schrijft hij onder andere korte verhalen. In dit verhaal Mijn knappe man verplaatst hij zich in de positie van een vrouw die in 2046 tot het tweede vrouwelijke staatshoofd van Koerdistan is gekozen. Hoe zij op die positie is gekomen, is te lezen in dit ontroerende verhaal over de nabije toekomst.
Koerdische diasporaliteratuur
Zoals gezegd, veel Koerden leven in diaspora en moeten daardoor opnieuw nadenken over hun Koerdische identiteit. Een verrassend en indringend verslag van deze zoektocht is te vinden in het boek De Zomers (Tzara, 2023) van Ronya Othmann (1993). In dit debuut onderzoekt de schrijfster, dochter van een Koerdisch-Jezidische vader en een Duitse moeder, wat de lange zomers die zij als kind doorbracht bij haar grootouders en familie in het Syrische dorp bij de Turkse grens, voor haar betekenen als in Syrië de burgeroorlog uitbreekt en in Sinjar de Jezidi’s worden vervolgd, gekidnapt en vermoord.
Othmann schrijft in een ontwapenende, vlotte stijl en stelt tegelijk grote thema’s aan de orde.
Op 18 april is er een online bespreking van dit boek met aandacht voor de situatie van de Koerden, de Jezidi’s en de gevolgen van diaspora. Aanmelden via www.diasporaliteratuur.nl of stuur een mail: marianne@diasporaliteratuur.nl
Een ander voorbeeld van Koerdische diasporaliteratuur is de recent verschenen roman van Agri Ismaïl, Hyper (Chatto & Windus, 2024). Deze weergaloos geschreven familiegeschiedenis schetst de levens van drie kinderen van Koerdische ouders die moesten vluchten uit Iraaks Koerdistan, via Iran naar Londen. De schrijver geeft een vrij genadeloos beeld van deze tweede generatie: had hun vader nog communistische en nationalistische idealen, de dochter en twee zoons gaan helemaal op in de kapitalistische samenlevingen van Dubai, Londen en New York waar alles draait om geld. Ismaïl is een meester in het observeren en weergeven van de eigenaardigheden van de hedendaagse maatschappij en hij verweeft die ironische en cynische observaties met mooie inkijkjes in de tragiek van het leven in diaspora. Echt een aanrader maar het boek vraagt wel een goede kennis van Engels.
Ook ideeën en informatie over Koerdische literatuur? Laat het mij weten. Ik ben net begonnen me te verdiepen in dit onderwerp en wil graag meer leren en me laten inspireren door anderen. Ook samen werken aan literaire activiteiten, spreekt me aan.
—
Marianne Dagevos