Toen Robbert-Jan Henkes tijdens het samenstellen van Bij mij op de maan: Russische kindergedichten stuitte op dit gedicht:
Добрая утка
Речку переплыли
Ровно в полминутки:
Цыпленок на утенке,
Цыпленок на утенке,
Цыпленок на утенке,А курица на утке.
twijfelde hij niet. Ook al ontbrak dit gedicht over een eend die een kip uit de brand helpt in het Verzameld Werk van Daniil Charms, dat hij het in uitgaven van Charms’ kindergedichten wel geregeld tegenkwam, was voor Robbert-Jan Henkes bewijs genoeg. Hij vertaalde het, en nam het op. Zonder de precieze herkomst te kennen en zonder precies te weten wanneer het geschreven was.
Zo ongeveer staat het in het inleidende hoofdstuk van het net verschenen Hé, waar zijn mijn kindjes?/ Nee, niet jullie, vrindjes,/ maar mijn echte kindjes!… In Hé, waar zijn mijn kindjes?/ Nee, niet jullie, vrindjes,/ maar mijn echte kindjes!… vertaalt Robbert-Jan Henkes de veertig ‘praatjes’ die de plaatjes vergezellen in het prentenboek Verhalen in plaatjes. Die ‘praatjes’ – korte gedichten – werden door vier verschillende dichters geschreven en Daniil Charms was een van hen. Wie welk gedicht schreef, wordt niet vermeld. En dat wil Robbert-Jan Henkes wel weten. Al vertalend hoopt hij de onbekende Charmsen te kunnen onderscheiden van de gedichten van de andere drie: Nikolaj Radlov, Nina Gernet en Natalja Dilaktorskaja. Maar hij gaat nog een stapje verder: ook de vertalingen van hun gedichten krijgen een Charmsiaanse draai.
Het gaat in Hé, waar zijn mijn kindjes?/ Nee, niet jullie, vrindjes,/ maar mijn echte kindjes!… dus om het vertalen en om het thuisbrengen van de gedichten. Aan het eind van zijn vertaalavontuur – daarvan doet Henkes in het boek uitgebreid verslag: hij beoordeelt vertalingen van collega’s (en zijn commentaar is niet altijd mild), laat zien hoe hij associërend op ideeën komt en hoe hij uiteindelijk knopen doorhakt – meent Robbert-Jan Henkes met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid veertien van de veertig gedichten aan Charms te kunnen toewijzen.
Dat een computer de creativiteit en inventiviteit mist om een vertaler, en zeker een vertaler als Robbert-Jan Henkes van de troon te stoten, wist ik. Ik waagde dus willens en wetens een vergeefse poging:
Maar… zou kunstmatige intelligentie geen rol kunnen spelen bij het bepalen of Добрая утка / De lieve eend daadwerkelijk van Daniil Charms is, vroeg ik me vervolgens af.
Ik legde het gedicht (in het Russisch) aan ChatGPT voor. Is dit een gedicht van Daniil Charms? Het antwoord kwam per ommegaande: “Ja, dit is inderdaad een gedicht van Daniil Charms, een Russische schrijver, dichter en lid van de avant-garde kunstbeweging in Leningrad (nu Sint-Petersburg). Het gedicht heeft de titel “Добрая утка” (“Dobraja oetka” in het Russisch), wat vertaald kan worden als “Vriendelijke Eend” of “Goede Eend” in het Nederlands. Charms staat bekend om zijn absurde en surrealistische schrijfstijl, en dit gedicht is daar een goed voorbeeld van.”
Maar dat wist ik dus dankzij Robbert-Jan Henkes eigenlijk al. Omdat ik niet weet of ik ChatGPT op zijn/haar/hun/diens woord kan geloven, geef ik programma nog een gedicht in overweging:
ik wou dat ik een dichter was
dan schreef ik volle vellen
helaas mag ik als bakkersknecht
slechts zoete broodjes tellen
“Het gedicht Ik wou dat ik een dichter was is geschreven door Willem Wilmink, een Nederlandse dichter, schrijver, en liedjesschrijver. Willem Wilmink was bekend om zijn toegankelijke en vaak humoristische poëzie. Dit specifieke gedicht illustreert op een speelse manier het verlangen naar een ander beroep, in dit geval, het verlangen om een dichter te zijn in plaats van een bakkersknecht.”
Echt niet…
Nog maar een dan. Van wie is dit gedicht:
Dubbele eenvoud
Als ik K. Schippers was,
was dit:Gevonden voorwerpen Faun (1956-1957)
Lopende man bij de zee (20/02/1957)
Buste van een jongeman met lauwerkrans (24/06/1956)
Twee profielen van Françoise Gilot (04/10/1949)
Gezicht van een vrouw (12/07/1962)
Portret van Catherine (14/12/1956)een gedicht.
Maar ik ben K. Schippers niet.
“Dit gedicht is geschreven door Remco Campert, een Nederlandse dichter en schrijver. Het gedicht heet Dubbele eenvoud en is opgenomen in zijn bundel Dichter uit 2015.”
Het moet niet gekker worden. Maar dat wordt het wel, want amper een minuut later geeft ChatGPT dit antwoord op dezelfde vraag:
“Dit gedicht is van de Nederlandse dichter K. Schippers. Het lijkt te refereren aan verschillende kunstwerken, waaronder schilderijen met datums en titels zoals Gevonden voorwerpen, Faun, Lopende man bij de zee, Buste van een jongeman met lauwerkrans, Twee profielen van Françoise Gilot, Gezicht van een vrouw, en Portret van Catherine. Het gebruik van de zin ‘Maar ik ben K. Schippers niet’ suggereert dat de dichter zichzelf niet identificeert met K. Schippers. Dit kan een literair element zijn dat wijst op het idee van dubbele eenvoud in het gedicht.”
Dan ook de vertaling van Robbert-Jan Henkes nog maar even:
De lieve eend
De grote oversteek
Gebeurde in een wip
Eén kuiken op een eendje
Eén kuiken op een eendje
Eén kuiken op een eendje
En op de eend de kip
“Dit gedicht is geschreven door Annie M.G. Schmidt, een bekende Nederlandse schrijfster van onder andere kinderboeken en gedichten. Schmidt staat bekend om haar humoristische en speelse schrijfstijl, en haar werk is geliefd bij zowel kinderen als volwassenen.”
“ChatGPT can make mistakes. Consider checking important information” staat er niet voor niets in kleine letters op de site. Laat ik het daar voorlopig maar bij laten.
—
Liliane Waanders (1963) is (literair) journalist en programmamaker. Zij begon haar loopbaan in de openbare bibliotheek, waar ze als directeur diverse veranderingsprocessen begeleidde. In 2000 stapte ze definitief over naar de journalistiek.
In de meer dan veertig jaar dat ze actief is als journalist volgde ze de politiek, portretteerde ze bekende en minder bekende mensen, schreef ze over kunst en cultuur, had ze een radioprogramma en was ze meeschrijvend hoofdredacteur van een tijdschrift over afstand en adoptie.
Dat ze zich op dit moment op de literatuur concentreert is geen toeval. Liliane interviewt al dertig jaar schrijvers op podia, recenseert voor Awater, Poëziekrant en Biografieportaal, maakt inmiddels – samen met Roeland Dobbelaer – een maandelijks boekenprogramma: Bazarow.LIVE in Bieb Neude, en voedt op bijna dagelijkse basis haar eigen website hanta.nl