De moordaanslag op Salman Rushdie roept herinneringen op aan de tijden van de Fatwa, nu 33 jaar geleden. Kunstkenner, schrijver en Bazarow recensent Chris Reinewald doet verslag van wat hij destijds zag en hoorde.
[Column] 33 jaar geleden bereikte de Fatwa op De Duivelsverzen van Salman Rushdie ook de Amsterdamse volksbuurt waar ik woonde. Op straat ving ik een eenzijdige discussie op. Een man, midden vijftig, sprak een gesluierde vrouw van ongeveer dezelfde leeftijd aan. Ze was met haar boodschappenkarretje onderweg naar de Albert Cuypmarkt. Twee wijkbewoners die elkaar nooit op straat groetten, laat staan dat ze een praatje aanknoopten. Nu wel, door ‘Dat Boek’.
De man sprak staccato in hoofdletters, zoals je tegen een hardhorende praat. Hij verwachtte dat de vrouw alleen rudimentair Nederlands begreep en kwam meteen ter zake:
“Dat Is Ook Niet Zo Mooi…Wat Jullie Doen!”
De vrouw schrok op. Praatte daar een vreemde man zomaar tegen haar? Ze keek hulpeloos, stamelde “wat is, wat, weet niet”.
“Nou,” ging de Amsterdammer gretig verder. “Nou. Wat-Jullie-Doen. Met Die Rus-die!“
(Amsterdams accent)
De vrouw schudde haar hoofd: “begrijp niet.”
De man schudde zijn hoofd en beende verder.
Beiden leken mij trouwens geen boekenlezers, maar dat is mijn vooringenomenheid natuurlijk. Het straattoneeltje had alles in zich voor een cursiefje van Simon Carmiggelt of Martin Bril. Met beiden kon ik mij niet meten, al schreef ik, ook voor Het Parool als freelancer voor de kunstrubriek.
Enfin. Het gedoetje over Dat Boek gaf te denken. Hoe onhandig ook… er leek een poging tot dialoog te ontstaan. Ik besloot naar de kade te lopen waar zich een Arabische boekwinkel bevond, die zich dé Arabische boekhandel noemde, een Arabische firmanaam droeg (draagt) en een jaarlijkse, gesubsidieerde literaire prijs uitreikte. Wat zouden zij als brengers van het vrije woord van de kwestie rond Dat Boek vinden?
Op zijn minst zou er een artikeltje in kunnen zitten. Ik bekeek de etalage met veelal uit de Maghreb afkomstig, vertaald proza en poëzie. Liefdevol. Verzorgd. Uitnodigend. Niemand in de winkel behalve een jongeman achter de kassa. Hij bleek, met zijn vrouw, de eigenaar te zijn. Ik legde mijn missie uit. Misschien een stukje in de krant. Wat ik eerder op straat gehoord had.
Wat vond híj nu als boekhandelaar hiervan? Ik verwachtte een cultureel bewogen tegenstander van de Fatwa. Had hij overigens Dat Boek in huis?
“Nee.”
‘-Want?”
“Nog niet vertaald, in het Nederlands – of Arabisch.”
Ondertussen kwam een klant binnen, die de eigenaar hartelijk groette. Ze kenden elkaar uit het Amsterdams-Arabische poëziecircuit. Ons gesprek verstroefde daarentegen. Nee, ook Rushdie’s eerdere, nog onbesmette werk had de winkel nooit op voorraad gehad.
“?”
“Geen vraag naar. Past ook niet bij ons aanbod met jonge, veelbelovende schrijvers.”
(Zo’n ontwijkende discussie voerde ik in 1984 ook in een Praagse boekhandel. Tijdens de nadagen van het communisme vroeg ik – tegen beter weten in – naar een Kafka in Tsjechische uitgave.
“Oude schrijver hebben we niet. Die leest niemand hier nog.”)
Zou de boekhandelaar privé niet Dat Boek willen lezen? Om mee te praten en zijn positie te bepalen? Je hoeft het niet met de verwerpelijke denkbeelden eens te zijn om mooi geschreven werk te lezen. Of te verkopen. Waarderen kan altijd nog of moet nooit.
Rushdie stond hem niet aan, afgaand op de beledigingen in Dat Boek. Er waren schrijvers die zich gewetensvoller uitten over vergelijkbare zaken, maar die zou ik niet kennen.
Er leek sprake van selectieve zelfcensuur.
(Ik herinnerde een vermakelijk vraaggesprek met een handelaar in mystieke en occulte literatuur, die glimlachend nieuwe aanwinsten doornam en zich – nergens meer over – verbaasde. Hij bestelde dus ook een apocalyptisch boek, al werd die pas uitgeleverd na het, in het betoog voorzegde, Laatste Oordeel.)
Voelde hij puur als boekhandelaar geen culturele verantwoordelijkheid? Vandaag dit, Dat Boek, morgen het boek wat er nu wel staat. En dan, erger: zijn boekhandel.
Hij had duidelijk geen zin meer in mijn gemekker. De tot dan toe zwijgende klant suste de situatie.
Als Marokkaans-Nederlandse dichter begreep hij mijn standpunt maar ook de kwetsbare eigenaar met liberale Tunesische achtergrond. Wie was ik om hem tot gewetensvolle bekentenissen te dwingen? Toegegeven, misschien was ik teveel cosmetisch wereldverbeteraar.
Ik zei gedag.
Thuis belde ik de kunstredactie over mijn belevenissen. Het beeldende “wat jullie doen – met die Rusdie” – leek mij een mooie kop op de pagina kunst. De redacteur aarzelde hoorbaar. Had dit stuk wel genoeg vlees? Was het onderwerp niet te heikel om door een freelancer te laten aanzwengelen. Sytze van der Zee, hoofdredacteur, die avonddienst had, zou mij terugbellen om erover te beslissen. Ergens tussen 9 en 10 belde hij. Van der Zee klonk gehaast, stelde feitelijke vragen. Bij elk antwoord dat ik gaf verkrummelde het massieve ijsblok van mijn pracht-artikel en smolt in kleine waterplasjes.
De hoofdredacteur dweilde mijn argumenten weg en bedankte mij.
Later belegde Adriaan van Dis in De Balie een avond met solidaire cultuurdragers tegen de Fatwa. Natuurlijk was ik daar ook.
Dat Boek staat in mijn virtuele ongelezen bibliotheek. Die vrijheid heb ik.
—
Chris Reinewald