Nederland op weg naar autocratie?
[Recensie] Sybe Schaap (1946) is filosoof. Hij promoveerde in de filosofie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, waar hij dit vak doceerde. Hij was tevens docent aan de Karel Universiteit van Praag, waar hij zijn ‘Habilitation’ schreef. Van 2007 tot 2019 was hij lid van de Eerste Kamer voor de VVD. Thans is hij voorzitter van de Commissie Genetische Modificatie. Zijn boeken zijn onder meer in het Russisch en Oekraïens vertaald.
In Als alle vertrouwen wegvalt, beschrijft Sybe Schaap hoe Nederland dreigt af te glijden naar een autocratie, wanneer mensen de instituties niet meer vertrouwen. In plaats van een wederkerig en verantwoordelijk burgerschap komt er dan een despotisme, waar mensen geweld gewoon gaan vinden, zowel door de overheid als haar mensen. Dan zijn alle grenzen los.
Schaap kiest voor dit soort schadelijke en gevaarlijke groeiende autocratieën Marx, Hitler, het postmodernisme, Trumpisme, popularisme, pauperisme en avonturisme als voorbeelden waardoor het mis kan lopen. Dit soort autocratieën komen volgens hem tot stand met instemming van de bevolking, kunnen lang volhouden voor het volk op te komen, alvorens zich tegen het volk te keren. Volk en machthebbers vinden elkaar, zegt Schaap, ook nog als burgerlijke rechten en vrijheden worden geschonden. De leider wordt verheerlijkt in dit systeem, in tegenstelling tot het door Schaap gewenste systeem.
In het gewenste systeem wordt de burger verheven tot verantwoordelijk en wederkerig burgerschap. Volgens Schaap is het burgerrecht, zoals verwoord in de Grondwet, ten grondslag aan de rechtsstaat en veronderstelt een evenwichtige houding, zoals hij meerdere malen aangeeft. Vanuit daar is het algemeen belang het belangrijkst, en de staat zowel als de burger zijn schatplichtig aan elkaar.
Hij waarschuwt tegen het autocratisme, dat verleidt tot machtsmisbruik met daarbij behorende uitwassen, zoals oorlog. Schaap gaat te rade bij de klassieke burgerlijke traditie, zoals de oude Grieken, maar ook bij Thorbecke, Burke en Montesquieu. Dat zijn wat meer modernere denkers.
Schaap stipt een tegen-strijd tussen burgerrechten en mensenrechten aan. Het mensenrecht is tegenwoordig steeds meer op de voorgrond en populair. In het mensenrecht eist de burger zijn recht op en is het aan de staat hieraan te voldoen. Dit kan leiden tot verregaand egoïsme. Wat Schaap niet noemt is dat het vonnis in de Urgenda zaak ook op mensenrechten is gebaseerd. Daarin worden milieuwaarden geldig gemaakt op basis van mensenrechten die worden geschonden. Draait Schaap hiermee om de hete brij heen? Wil hij het discours hiermee een richting geven? Komen er niet ook goede dingen uit mensenrechten voort? Is het niet beter om de mensenrechten te koppelen aan de burgerrechten?
De auteur haalt ook filosofe Hannah Arendt aan, die de politieke betekenis ziet van vriendschap en dialoog. Daarin is het wantrouwen tot een minimum beperkt, en werkt men samen. Overheidsfunctionarissen representeren de bevolking en staan dus boven hun eigenbelang. Dat moet gezien worden. Volgens Schaap heerst in Nederland ontwrichting van de rechtsorde en het uiteenvallen van de gemeenschap. Dat betekent een gevaar. Herbezinning op burgerschap is daarom nodig.
Dit boek leest vrij lastig, maar is wel belangrijk. Plaatsing van de Nederlandse situatie binnen de historie is van belang om een goede analyse te maken. Om te waarschuwen tegen het gevaar van autocratie , en oplossingen te bieden.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
