Preken in de praktijk
[Recensie] Iedere Protestantse predikant die zondags voorgaat – of door de week in een uitvaart- of huwelijksdienst – heeft als taak om een goed verhaal te houden. Het klassieke woord daarvoor is preek en daarin zit – zeker gevoelsmatig – iets stelligs: er wordt goddelijke en levensbepalende waarheid gepredikt. Er worden tegenwoordig ook wel andere woorden gehanteerd zoals uitleg en verkondiging. Daarin komt naar voren dat een bijbeltekst wordt uitgelegd door achtergronden te geven die het gedeelte duidelijk(er) maken en de bijbeltekst wordt ook verbonden met het leven van nu. Andere woorden zijn overweging of overdenking waarin iets meer een beschouwend element klinkt. Dan is het verhaal geen presentatie van stelligheden maar vooral een hardop nadenken over de vraag wat deze tekst ons vandaag te zeggen zou kunnen hebben.
Het Basisbakboek voor preken gaat op deze terminologie en de achterliggende gedachten niet in want dit boek houdt zich vooral met zeer praktische vragen rondom het proces van preken bezig. Dat begint met de tekstkeuze en eindigt met vragen over kleding, houding en stemgebruik. Echte bewegingen van de sprekers – heen en weer lopen, je omdraaien – komen niet ter sprake hoewel dat soms de tekst wel kan versterken.
Onlangs werd hier het boek Dialoog, dans en duel besproken, een diepgaande beschouwende analyse van de preek, besproken. Goed om te lezen en over na te denken maar vervolgens doemt de vraag op hoe je deze theologische gedachten concreet in de praktijk vertaalt. Natuurlijk is daar ook wel eens vaker over geschreven maar nog niet eerder zó praktisch als in dit boek met al die simpele maar belangrijke aspecten uit de praktijk.
Taal
Het beeld van bakken vind ik overigens niet echt passen bij het onderwerp preken. (s)Preken is toch vooral een proces van taal. Waarom zijn de auteurs niet gewoon bij dit onderwerp gebleven en hebben ze voor het beeld van de schrijver gekozen? Bakken doe je volgens een recept en dat volg je op, tenzij je een gevorderde bakker bent die creatief z’n eigen gang gaat. De meeste huis-tuin-en-keuken bakkers zullen echter netjes het recept volgen en zijn allang blij wanneer het eindresultaat goed uitpakt. Een preek maken is tot op het moment dat de tekst wordt uitgesproken een levendig proces waarin van alles kan veranderen en gebeuren. Wanneer de pannen op het vuur staan of de taart staat in de oven, dan kun je er niets meer aan veranderen. Nee, in het beeld van bakken komt het reflecteren over de juiste woorden en het zoeken naar de goede taal niet goed tot z’n recht.
Dat neemt niet weg dat beginnende én gevorderde predikanten maar ook andere sprekers veel uit dit boek kunnen leren. Mooi is dat de auteurs hun eigen praktijkervaringen met de lezer delen, dat maakt het boek persoonlijk en herkenbaar. Het boek hanteert een goede balans tussen lezen over de bijbeltekst en aandacht voor de mensen die straks naar de preek zullen luisteren. Ook je eigen gedachten mogen daarin een plaats hebben.
Waar gaat het om? Dat de prediker tot een ‘preek met een ziel’ komt, een bevlogen verhaal waaruit betrokkenheid spreekt bij de bijbeltekst én bij de mensen van vandaag. ‘Ontmoetingstaal’ spreken die dicht bij mensen staat, dus geen theologische verhandeling. Aan de taal van de preek wordt terecht veel aandacht besteed. Er had nog wel meer aandacht aan taal die ruimte laat voor persoonlijke interpretatie kunnen worden gegeven. Belangrijk is vandaag het spreken van taal die niet alles ‘dichttimmert’ maar persoonlijke gedachten stimuleert. Een verhaal vertellen met een boodschap ‘tussen de regels door’.
Humor
Opvallend is de aandacht voor humor in de preek maar dat moet bij jezelf én je gehoor passen én met mate gehanteerd worden. Een preek is geen conference en dat beeld heeft de moderne luisteraar er ook niet bij. Het gebruik van herhaling wordt – met mate – aanbevolen maar ook daar dien je zeer terughoudend in te zijn. Mensen krijgen gauw het gevoel dat je ‘de tijd volpraat’ en hebben dan het idee ‘dit al hebt gezegd’.
Echt een gemis vind ik dat de auteurs vooral aandacht besteden aan het klassieke ‘uitschrijven’ van de preek waarin de hele spreektekst op papier komt te staan. Bijna aan het slot – dat lijkt wel symptomatisch voor de aanpak – komt het mindmappen ter sprake: het werken met woordwolken die via lijntjes met elkaar worden verbonden. Het is de kernachtige kapstok van je verhaal dat verder vooral in je hoofd zit. Ik vind het een gemiste kans dat de auteurs dit niet prominenter in hun boek hebben gepresenteerd als onderdeel van de methodiek. Zoals ze zelf onderkennen, geeft het spreken vanuit een mindmap een heel andere dynamiek bij het uitspreken van de tekst: een natuurlijker toon en presentatie, meer contact met de hoorders. Je kijkt veel minder op papier, aan een paar woorden heb je genoeg om verder te kunnen gaan met je verhaal.
Zelf heb ik jaren lang mijn preken uitgetypt en ik probeerde het verhaal natuurlijk wel wat in m’n hoofd te zetten door kernwoorden te onderstrepen, die weer op te schrijven en de tekst diverse keren aandachtig door te lezen. Sinds een aantal jaren werk ik nu met kopjes waaronder een aantal kernachtige zinnetjes staat. Daar heb ik genoeg aan en ik zou wensen dat mensen deze of een vergelijkbare methode tijdens de opleiding meekrijgen. Het past bij deze tijd omdat je veel dynamischer met je gehoor omgaat tijdens de preek.
Annemarie Roding-Schilt is geestelijk verzorger in de ouderenzorg en schreef boeken over dementie en eenzaamheid. Theo Hettema werkt bij het landelijk kantoor van de Protestantse Kerk in Nederland en is docent aan het seminarie van de Bond van Evangelische Gemeenten.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
