Door stilte kun je meer waarnemen
[Recensie] Met Beelden van stilte voltooit Leon Verschuur (1959) zijn ‘Bernardo-trilogie,’ drie boeken waarin dichter Bernardo het hoofdpersonage is. In alle drie de romans spelen de kunsten een belangrijke rol, gerelateerd aan wat de belangrijkste personages beweegt. De delen horen bij elkaar, maar zijn los van elkaar te lezen. Een verbindend element is ook de stad Nijmegen, de woonplaats van de auteur.
In Beelden van de stilte staat het zoeken naar de leegte en de absolute stilte centraal. “Absolute stilte: wat is dat? Wat zal zich in die stilte openbaren? Ik ben gaan geloven in de mogelijkheid van een gat in onze beleving, waardoor we meer kunnen waarnemen dan gedacht.” Deze passage geeft meteen de kern van de zoektocht aan die in Beelden van stilte wordt beschreven.
Rust en leegte
In het eerste hoofdstuk met de mooie titel ‘Niets maken’ die meteen het thema van het boek raakt, treffen we Bernardo mediterend aan. Hij wil niet langer door van alles afgeleid worden, streeft innerlijke rust na, wil vanuit zijn kern van mens-zijn leven. Hij wordt echter afgeleid door te denken aan Ralph en Sofie. Hij kent Ralph uit de tijd dat ze samen kunstgeschiedenis studeerden en samen een theateropera schreven. Ralph als pianist, componist en Bernardo als tekstdichter. Hun wegen hebben zich gescheiden. Ralph is naar Engeland vertrokken en heeft met niemand meer contact behalve met hun oud-kunstgeschiedenis docent Rob Boschmann. Die heeft hem op weg geholpen met optredens in de academische wereld, is een soort van impressario: improviseren op wetenschappelijke onderwerpen. Ralph heeft zich gericht op de stilte in de muziek, zoals het werk 4’33 van John Cage, een stuk waar geen noot klinkt. De eerst volgende kans om Ralph te zien optreden is in juli 2001 tijdens de uitreiking van de Nobelprijs voor Vrede aan Kofi Anan in Oslo. En dan is er nog Sofie, zangeres, die naar Boston is getrokken en met wie Bernardo in de Verenigde Staten “de gelukkigste en indringendste zomer van mijn jaren” heb beleefd. “Haar vroegere telefoonnummer zwijgt voor mij, mijne digitale berichtjes blijven van antwoord verstoken.” De wonderlijke tocht van Rob, Bernardo, Ralph en Sofie gaat beginnen én kent een verrassend einde.
Verhaallijnen
De belangrijkste verhaallijn is die van Bernardo, verteld vanuit het ik-perspectief. Je wordt deelgenoot van wat er zich in zijn gedachten afspeelt. Bijzonder is de lijn van Marco Schaling, die een opleiding informatica en wiskunde volgde en project F heeft bedacht, een systeem voor bitcoins. Aanvankelijk heeft hij geen euro te makken en maar door een ingebouwd crimineel slimmigheidje loopt hij er ontzettend mee binnen. Maar hij ziet dat niet als zijn belangrijkste doel in het leven. Hij wordt een enthousiaste verzamelaar en mecenas van landart. Ook hij is op zoek naar rust, ruimte, leegte en verdwijnt zelfs in de loop van de roman in het niets.
Verbindingen
Stilte en geluid spelen overal een rol in de roman. Zo is Ralph van experimentele muziek is overgeschakeld naar extreem rustige stukken, zoals 4’33 van John Cage. In dit ‘silent piece’ uit 1952 voor piano raakt de pianist gedurende vier minuten en drieëndertig seconden geen toets aan. Je hoort natuurlijk wel het publiek inde zaal: absolute stilte bestaat niet zonder zijn complement geluid. Cage legt in dit stuk ook de relatie naar de Oosterse filosofie: de afwezigheid van geluid ziet hij als een soort opheffen van het bewustzijn. En zat Bernardo aan het begin van de roman ook niet te mediteren?
Marco Schaling bezoekt een tentoonstelling van herman de vries met witte schilderijen. “Het witte schilderij was helemaal niet zo leeg: het was helemaal verzadigd van de witte verf die aan de oppervlakte een zoutstructuur vertoonde.” En het bijbehorende boek stond vol witte bladzijden, maar waren die echt wit? Ook Marco wordt gegrepen door de ruimte die deze werken geeft.
Verschuur maakt intelligente combinaties, onder meer met het symbolisme van architect Charles Mackintosh die in Hill House een interieur gemaakt heeft met witte vormen “die waar je ook keek een sierlijke sereniteit ademde.” “Zijn gebouwen moesten niet alleen een gebruiksvoorwerp zijn, maar een plaats van spirituele ervaringen. Dit probeerde hij te bereiken door zoveel mogelijk tegenstellingen op te heffen.” En Mackintosh leed aan tongkanker. Zijn tong werd verwijderd. “Door zijn operatie viel hij stil, maar in zijn werk had hij alles gegeven wat hij te zeggen had.”
Ook Nijmegen speelt een rol in het boek als woonplaats van Bernardo en onder meer door de twaalf werken van Felix Villanueva met als titel ‘Bruggehoofd’, opgenomen in de collectie van Museum Valkhof. Twaalfmaal hetzelfde verlaten bruggenhoofd aan de overzijde van de rivier: stil en onbewogen of toch een andere vorm?. “Zijn aanpak was om de ruimte zo schaars mogelijke, abstracte contouren te geven, als om te zeggen: hiertussen bevindt zich mijn eigenlijke onderwerp, sorry dat ik het niet kan tonen.” Op de cover staat een afbeelding..
Humor
Verschuur formuleert uiterst precies met soms uitvoerige beschrijvingen. Dat schrikt aanvankelijk af, lijkt teveel van het goede. Maar het blijkt functioneel als tegenstelling tot de stilte. Zo moet je ook het stotteren van Rob Boschmann en zijn onophoudend geklets interpreteren. En de werken met als titel ‘Bruggenhoofd’ worden met veel woorden beschreven. Stilte zou juist aanleiding geven tot aandachtiger naar het werk zelf te kijken. Humor popt overal op. Prachtig is de woordspeling van het bedrijf waar Marco werkte: MediOker. In Oslo wil Ralph ‘De Schreeuw’ van Munch mijden, “benauwd vanwege zijn teergevoelige gehoor.” Ralph draagt oordoppen. En als het gaat over 4’33 staat er “Kop en pianoklep dichthouden”. Ja, dan plooit een glimlach rond de mond.
Beelden van stilte is toch wel een complexe roman. Je moet er de tijd voor nemen, ruimte zoeken om het op je in te laten werken en dan ontdek je meer dan op het eerste oog. En was dat ook niet de bedoeling van het hoofdpersonage? Mooi zijn de foto’s van de kunstwerken. Dat zorgt ervoor dat je zelf ook op zoek gaat. Om met Bernardo te spreken: “Bekoring schuilt niet in de kunsten zelf, maar in de geest van de beschouwer.”
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
