Twee meisjes in een wrede, meedogenloze wereld
In hoeverre is een hartvriendschap bestand tegen klassenverschillen en de bittere realiteit, vraagt de Pakistaans-Britse Kamila Shamsie zich in haar nieuwe roman af. Niet zo best, blijkt.
[Recensie] Veertien zijn Maryam en Zahra, en vriendinnen voor het leven. Ze zitten samen op school en op woensdagmiddag sluiten ze zich samen op in Maryams slaapkamer, waar ze dingen doen die meisjes van veertien nu eenmaal doen, zoals over jongens fantaseren en de poster van George Michael kussen. Het leidt tot het soort onschuldig giechelgeluk dat eeuwig zou moeten kunnen duren maar dit nooit doet, ook niet in het geval van Maryam en Zahra, want de eerste tekenen van hun verwijdering van elkaar dienen zich aan, heel klein, in de keuzevakken die ze volgen, computerwetenschappen voor Maryam en scheikunde voor Zahra.
Pakistan
Kamila Shamsies nieuwste roman Beste vrienden begint in het Pakistan van 1988, een land onder spanning. In de wijk van Karachi waar Maryam en Zahra wonen zijn er op korte tijd zeventig doden gevallen bij aanslagen met bomauto’s en rond hun school staat een hoge muur met glasscherven erop. De sociale tegenstellingen zijn groot, ook tussen de twee meisjes trouwens, en het is daar dat de reden van hun langzaam uit elkaar groeien te zoeken is. Zahra zou bijvoorbeeld ook liever computerwetenschappen volgen, maar dan zou ze haar kansen op een beurs om in Engeland of Amerika te gaan studeren hypothekeren. Als dochter van een tv-sportpresentator en een schooldirectrice heeft ze immers niet genoeg middelen om zo’n studie zelf te betalen, terwijl dat voor Maryam, die uit een ondernemersfamilie komt en wiens opa een fabriek in lederwaren leidt van geen tel is. Zij kan rustig haar zinnetje doen.
Shamsie gooide hoge ogen met haar vorige roman, Huis in brand, een hedendaagse hervertelling van de Antigone-tragedie. Het was een boek waarin het persoonlijke tegen het politieke schuurde, en dat geldt in feite ook voor Beste vrienden, waarin de politieke realiteit als een demon boven de hoofden van de personages hangt. Zo is er bijvoorbeeld de vader van Zahra, die op een avond een oude vriend op bezoek krijgt die inmiddels brigadegeneraal is geworden en die hem vertelt dat dictator Zia heel veel doet voor het Pakistaanse cricketteam en dat hij daar tijdens de volgende live verslaggeving van een wedstrijd wel eens voor bedankt zou willen worden.
Verkiezingen
Maar gelukkig komt Zia niet veel later om bij een vliegtuigongeluk en worden er vrije verkiezingen georganiseerd die Benazir Bhutto wint. De toekomst lacht het land toe, denkt iedereen, ook Maryam en Zhara, want er komt eindelijk een vrouw aan de macht. En dus gaan de twee meisjes op de avond van de inhuldiging van Bhutto naar een feestje waar ook de drie jaar oudere en flamboyante Hammad is. Hij neemt hen mee naar de parking, waar Jimmy in zijn auto op hen zit te wachten, waarna ze samen een ritje maken, wat leidt tot een grandioze, vijftien pagina’s lange angstscène waarin niets gebeurt, maar heel veel gesuggereerd wordt. Pakistan mag dan wel een vrouwelijke president hebben, het zijn nog steeds de macho’s die de plak zwaaien, besef je.
Die ontnuchterende kijk op de realiteit trekt Shamsie door in het tweede deel van haar boek, dat in het Londen van 2019 speelt. Na een carrière als mensenrechten- en immigratieadvocate is Zahra directeur geworden van het Instituut voor Burgerlijke Vrijheden, en een hevige tegenstander van de rechtse regering in Westminster. Maryam heeft zich ontpopt tot een risico-investeerder die het idealisme van Zahra achter zich laat en met de macht aanpapt. Ik stem niet voor jullie, zegt ze tijdens een fundraisingavondje tegen de Britse premier die verdacht veel op Boris Johnson lijkt, maar misschien kunnen we wel iets voor elkaar betekenen, wat de man volmondig beaamt.
Dip in de spanningsboog
Shamsie is een schrijfster die een personage met een paar details perfect weet te vatten. Zo is er bijvoorbeeld de Britse minister van Financiën die nooit lacht, maar steevast “geestig” zegt wanneer iemand hem iets grappigs vertelt. Je ziet de man zo voor je. Kennen we immers niet allemaal zo’n beredeneerd en zichzelf te hoog inschattend sujet? En dan is er Hammad natuurlijk, die na dertig jaar weer contact zoekt met Zahra en nog steeds dezelfde hufter van weleer blijkt te zijn. Een paar zinnetjes op Whatsapp en ook van hem heb je een beeld voor ogen. Een perfecte roman is Beste vrienden echter niet, en dat heeft Shamsie vooral te wijten aan haar keuze om met twee duidelijk afgelijnde plekken en periodes te werken, waardoor ze in het tweede deel haar personages opnieuw dient te situeren, wat voor een heuse dip in de spanningsboog zorgt.
Beste vrienden is al bij al een bitter boek, over klasse en ongelijkheid, maar ook over misbruik en wraak, en het verleden dat nooit echt afgesloten is. “ The poor stay poor, the rich get rich,” zoals Leonard Cohen in 1988 zong, “That’s how it goes, and everybody knows.” Het is een waarheid waar Zahra en Maryam het allebei moeilijk mee hebben, al verzet de tweede zich er heel wat minder tegen dan de eerste. “De wereld was exact zoals haar grootvader het haar had geleerd, vreselijk, wreed en meedogenloos,” realiseert Maryam zich op het einde van de roman, “Maar ze kende ook de waarheid die voortkwam uit datgene wat hij nooit had begrepen: houd je dierbaren dicht bij je en zorg dat ze veilig zijn. Andere lichtbronnen zijn er niet.”
—
Eerder verschenen op De Morgen
