Een roman over vertrouwen en integriteit
[Recensie] Als de berichten van Bert Sas (1892-1948) door de Nederlandse regering serieus waren genomen had de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog er misschien anders uit gezien. Sas was de Nederlands militair attaché in Berlijn vlak voor en tijdens de aanval in mei 1940 van Duitsland op Nederland. Erik Swaving Dijkstra heeft Sas de hoofdrol gegeven in zijn historische roman Code Danzig (als de invasie door zou gaan op 10 mei dan was Danzig het codewoord). Hij weet historiciteit en fictie mooi te verbinden. Omdat het in 1940 de opdracht was om documenten snel te vernietigen ontstaat er ruimte om de ‘waarheid’ met fictie in te vullen. Code Danzig is een spannend verhaal geworden waarbij je je constant verwondert over de naïviteit en het amateurisme bij de Nederlandse overheid. Juist tussen de regels van de historie heeft de schrijver de ruimte gevonden om een roman te schrijven die je pakt door de rake dialogen en de beschrijving van de gedachten en gevoelens van Bert Sas. Kortom een prima debuut.
Code Danzig is een verhaal over vertrouwen en integriteit. Daarnaast komen motieven als incompetentie, zelfgenoegzaamheid en teleurstelling naar voren.
De roman is in twee delen verdeeld: ontkenning en aanval. In het eerste deel staat de systematische ontkenning van de Nederlandse overheid centraal van een naderende invasie van nazi-Duitsland. In het tweede gedeelte volgt de ontknoping.
Het verhaal begint met het verschijnen van Sas voor de Parlementaire enquêtecommissie op 16 maart 1948. Die commissie onderzocht de rol van de regering tijdens de Tweede Wereldoorlog. Meteen valt op dat generaal-majoor Sas (hij is inmiddels wel stevig gepromoveerd) niet bepaald welwillend wordt ondervraagd. Hij corrigeert de voorzitter als die zegt dat hij gehuwd is door te zeggen: “Inmiddels gescheiden.” Het schoot door zijn hoofd dat “de man die het verhoor leidde zijn oordeel over hem waarschijnlijk al had geveld. Hij was immers gescheiden en dat was moeilijk verenigbaar met de moralistische inborst van de voorzitter.” Heeft de commissie zijn zaak wel goed voorbereid vraag je je dan meteen af? En een opmerking als “uw verhaal klinkt als een spannend jongensboek” zegt ook iets over de vooringenomenheid van de commissie. Het verhoor van de enquête komt regelmatig terug in het verhaal als een soort van reflectie.
Sas werd gezien als Duitslandkenner. Hij had er in 1932 de Kriegsakademie gevolgd en er Hans Oster leren kennen. Als hij in 1936 als militair attaché naar Duitsland wordt gezonden zoekt hij Oster op, die inmiddels werkt bij de Abwehr, de militaire contraspionagedienst. Sas wordt teruggehaald omdat hij zich te kritisch had uitgelaten. Hij wordt in april 1939 opnieuw uitgezonden naar Berlijn. Hij zoekt Oster weer op en die gaat hem vanaf dat moment precies informeren over wat Duitsland van plan is. Hij doet dat omdat hij wil dat Hitler van het toneel verdwijnt, omdat die geen recht doet aan een fatsoenlijk Duitsland. Als je wat verder in de historie duikt blijkt Oster een van de mensen geweest te zijn die een staatsgreep tegen Hitler beraamden. De dreiging van Duitsland wordt Sas duidelijk bij de immense parade ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van Hitler. Tanks en parachutisten zijn de nieuwe wapens. Sas rapporteert het, noemt wat er gebeurt beangstigend.
Maar er wordt niet geluisterd. De politiek denkt – ondanks het feit dat alle signalen op rood staan – dat Nederland neutraal kan blijven. Defensie is bovendien niet op orde – wegbezuinigd, omdat men een politiek van neutraliteit voert en dan heb je geen groot leger nodig. Er wordt materieel besteld (zelfs in Duitsland), maar nauwelijks geleverd. Munitie is spaarzaam en men mag niet te fanatiek schieten want dat is men op korte termijn door de munitievoorraad heen. En ondertussen bouwt Duitsland zijn legermacht aan de grens maar op. “Men wil niet zien wat wij wel opmerken.”
Het is interessant om de besluiteloosheid, de zelfgenoegzaamheid van het Nederlandse kabinet te zien, te ervaren op welk een knullige manier vanuit Berlijn boodschappen naar Nederland verstuurd moeten worden. Je ervaart de frustratie van Sas. Zelfs als hij het initiatief neemt om vanuit Berlijn naar Den Haag af te reizen leidt niet tot resultaat. Dat heeft ook te maken met het feit dat de aanval op Nederland herhaaldelijk uitgesteld wordt. Pas bij de negentiende keer is het zover! Swaving Dijkstra spreekt van het Cassandra-effect. Cassandra, dochter van koning Priamus, voorspelde driemaal de ondergang van Troje maar werd door niemand geloofd. Sas kan anderen er niet van overtuigen maatregelen te treffen om een ramp te vermijden. Pas als generaal Winkelman het opperbevel van Reynders overneemt is het Winkelman die rekening gaat houden met een invasie.
Swaving Dijkstra heeft zijn hoofdpersonages een eigen stem gegeven, schrijft met gevoel. Wel opvallend is het dat de vrouw van Sas, die wel degelijk mee verhuisd was in 1939 naar Berlijn, geen enkele rol speelt in het verhaal. Het zou wellicht als extra verhaallijn dynamiek hebben toegevoegd. Hoe zou ze zich in Berlijnse kringen bewogen hebben, hoe zou ze gereageerd hebben als Sas gefrustreerd thuisgekomen zou zijn? Voor de schrijver van een historische roman ligt daar natuurlijk een kans.
Swaving Dijkstra is sterk in het beschrijven van de sfeer van toen, de diplomatieke kringen in Berlijn, de mores, de argeloosheid in Nederland, gebruikt de taal die toen gebruikt werd, toont de incompetentie van regeringen (en niet alleen die van Nederland). Zelfs als er een Duits vliegtuig pech heeft en moet landen in Maasmechelen en blijkt dat er invasiedocumenten in het vliegtuig zijn waaruit blijkt dat de neutraliteit van Nederland niet gerespecteerd zou worden, gelooft men het niet. De auteur houdt de spanning prima vast, weet die op te bouwen tot een climax (je gaat steeds sneller lezen). In een nawoord valt te lezen hoe het Sas en Oster uiteindelijk vergaan is.
Het verhaal over Code Danzig is universeel. Kijk eens naar hoe politici zich tegenwoordig gedragen, hoe problemen vooruitgeschoven worden, hoe weinig slagvaardigheid er is, hoe men omgaat met het oppakken van signalen van (ervarings)deskundigen, mensen uit de samenleving. Hoe vaak werd er gewaarschuwd dat er iets mis was met bijvoorbeeld de Kindertoeslag? Ook hier is sprake van een Cassandra-syndroom!
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
