Altijd in de contramine
Een monsterlijk dik boek is het, de levensloop van Theo van Gogh, alleen al door die 686 bladzijden in een stevige hardcover. Biograaf Jaap Cohen werkte er bijna zeven jaar aan.
Zoals verwacht, is de inhoud net zo explosief als het onderwerp. We hebben het over Theo van Gogh, ‘enfant terrible’ pur sang. Hij stond erom bekend dat hij in zijn korte maar heftige leven onbekommerd gebruik maakte van zijn recht op vrije meningsuiting. Hij choqueerde, mepte verbaal om zich heen, treiterde en beledigde mensen tot op het bot. Vrienden maakte hij daar niet mee, vijanden des te meer. Het geeft een goed beeld van zijn karakter. En ook van een tijdsgewricht waarin normen en waarden werden opgerekt en soms ruimschoots werden overschreden.
Theo’s jeugd en schooltijd
Cohen begint bij het begin. Theo wordt geboren en groeit op in een welvarende omgeving: een villawijk in Wassenaar. Als Cohen start met zijn interviews, wonen Theo’s ouders er nog: Johan van Gogh en Anneke van Gogh-Vonhoff. Aanvankelijk twijfelt Cohen over de bereidheid van de ouders om hun – en Theo’s – “levensverhaal aan een wildvreemde te vertellen”, wat bij Anneke inderdaad zo lijkt te zijn. Vader Johan is opener naarmate Cohen vaker langskomt, en uiteindelijk werkt Anneke ook mee. Mooi om te lezen is dat Theo’s ouders langzaam ontdooien en er een goed beeld ontstaat van Theo’s jeugd en schooltijd.
Op de lagere school blinkt Theo niet echt uit, en op het voortgezet onderwijs eigeniljk ook niet. Niet briljant dus, maar hij kon goed meekomen – als hij daar zin in had. Ontbrak die zin, dan kwam de rebel in hem boven. Ook noteert Cohen een andere handicap: “Ik schaamde me als rijkeluisjongen.” Die ‘rijkeluisjongen’-achtergrond bleek later ook niet altijd een garantie om ergens binnen te komen. Toen hij bijvoorbeeld jaren later bij het weekblad Vrij Nederland solliciteerde, werd hij niet aangenomen.
Zo startte de zoektocht voor Theo naar wat hij zelf eigenlijk wilde. Hij probeerde het met schrijven, met wisselend succes. Toen kwam het maken van films in beeld. Cohen beschrijft de ontstaansgeschiedenis van Luger, die behoorljk succesvol was. Dat smaakte naar meer films, en hoewel Theo er een aantal maakte, viel zijn onbedwingbare neiging tot beledigen en choqueren niet in de smaak bij het grote publiek. De serie interviews die hij ook maakte, werd beter gewaardeerd.
Kwetsende opmerkingen
Zijn focus op het jodendom en de kwetsende opmerkingen die hij in die tijd over de holocaust en de gaskamers debiteerde, joegen daarentegen weer een boel mensen in de gordijnen. Wat over Theo oprijst uit de hele geschiedenis van die tijd, is een merkwaardig mengsel van kwetsbaar talent en een ongecontroleerde onverschilligheid. Die eigenschappen hielpen hem heftige films te maken maar zorgden ook voor afschuw bij diverse bevolkingsgroepen die hij keihard shockeerde. Dat laatste werd hem zoals bekend, fataal. De 26-jarige moslim Mohammed Bouyeri schoot op 2 november 2004 Theo neer in de Linnaeusstraat, sneed vervolgens zijn keel door en liet een dreigbrief achter op zijn lichaam.
Cohen brengt meticuleus de levenswandel van ‘de bolle Gogh’ in beeld: een bron van feiten voor mensen die Theo niet kennen maar wel kennis willen nemen van zijn handel en wandel. En de biografie is natuurlijk een feest van herkenning voor de niet meer zo jongere jongeren die dit alles wel live meegemaakt hebben, maar niet meer alle details paraat hebben. De biografie is recht door zee: het laat de scherpe randen van Theo zien maar toont ook zijn betere kanten.
—
Voor het eerst verschenen op Bazarow. Ook op TikTok.
