Het collectief dat geen eenheid was
[Recensie] De levens van de leden van het gezin Mann zijn uitermate goed gedocumenteerd. Dat is niet in de laatste plaats hun eigen verdienste. Alle acht -vader Thomas, moeder Katia en hun kinderen Erika, Klaus, Golo, Monika, Elisabeth en Michael – lieten letters op papier na: romans, dagboeken, brieven. De een meer dan de ander. De een fictiever dan de ander. Voor een biograaf is dit gezin een zegen: hij heeft veel aanknopingspunten om een verhaal aan op te hangen.
Tegelijk rust op de schouders van die biograaf een grote verantwoordelijkheid. Wie beroepsmatig schrijft, weet hoe hij woorden het werk kan laten doen, en zal daar gebruik van maken, ook als het gaat om teksten die niet voor publicatie bestemd zijn. De biograaf van een gezin als dat van Thomas en Katia Mann moet daarom meer dan gemiddeld in staat zijn tussen de regels door te lezen.
Hij moet ook heel goed weten wat hij met al het materiaal dat hem in de schoot geworpen wordt wil. Gebruikt hij het om het levensverhaal dat hij op basis van feiten ontleend aan externe bronnen aan het reconstrueren is te illustreren of vormen de primaire bronnen de kern van zijn verhaal.
Tilmann Lahme kiest min of meer voor het laatste. Min of meer, want Tilmann Lahme kent de feiten en weet wat hij wil. Hij wil de Manns – Thomas, Katia, Erika, Klaus, Golo, Monika, Elisabeth én Michael – grotendeels zelf het verhaal laten vertellen binnen een door hem gecreëerd kader.
Dat kader bestaat uit de chronologie van de levenslopen; politieke standpunten en engagement; (schrijf)ambities en onderlinge verhoudingen. Vervolgens kiest hij hun woorden zorgvuldig om het verhaal kracht bij te zetten. Alsof zij de bron zijn die nodig is om de geloofwaardigheid van het beweerde te staven.
Die vorm en het feit dat hij kon beschikken over nog niet eerder gepubliceerd materiaal – Tilmann Lahme is behalve biograaf van Golo Mann en een van de drie samenstellers van het inmiddels verschenen Die Briefe der Manns: ein Familienporträt, met meer dan honderd nog niet eerder gepubliceerde brieven (uit een verzameling van meer dan drieduizend brieven die pas in 2013 opdoken in het Thomas Mann-archief in Zürich) – maakt dat hij aan de levensbeschrijvingen die er al bestaan van (de leden van) de familie Mann toch iets toe te voegen heeft (want in grote lijnen mag wat Tilmann Lahme schrijft bekend verondersteld worden voor wie weet wie de Manns zijn).
De vorm omdat hij de familie Mann verlost uit hun al vaak geboekstaafde verleden. In zekere zin schrijven ze postuum zelf hun familiegeschiedenis. Nadat ze die geschiedenis al uit-en-te-na geleefd en beleefd hebben. Waarbij natuurlijk wel de kanttekening gemaakt moet worden dat Tilmann Lahme hun verhaal zo knap componeert dat het lijkt alsof in de correspondentie en dagboeken de citaten voor het oprapen lagen. Anderen die deels over hetzelfde materiaal beschikten, maakten wezenlijk andere keuzes. Ook De familie Mann: geschiedenis van een gezin is natuurlijk een interpretatie van de werkelijkheid.
Met zijn keuze voor het veelvuldig citeren, gaat Tilmann Lahme minder ver dan Heinrich Breloer in de televisieserie Die Manns – Ein Jahrhundertroman (2001) deed. Hij castte acteurs die de gezinsleden speelden, maar een belangrijke rol in zijn serie was weggelegd voor Elisabeth Mann Borghese, het enige toen nog in leven zijnde kind van Thomas en Katia Mann. Met haar reisde hij af naar locaties die van betekenis waren in het leven van het gezin Mann, hij sneed historisch beeldmateriaal in zijn docudrama. Door deze mengeling van fictie en feiten kreeg Die Manns – Ein Jahrhundertroman een hybride karakter, en dat zou je van De familie Mann: geschiedenis van een gezin ook kunnen zeggen. Die serie en dit boek zijn op nog een punt aan elkaar verwant: Lahme en Breloer hebben oog voor de mensen achter de kunstenaars die het gezin bevolken en voor hun onderlinge verhoudingen.
Omdat Tilmann Lahme de Manns zelf uitgebreid aan het woord kan laten, krijgen de onderwerpen die hij de revue laat passeren een andere klank dan in boeken waarin alleen over de familie wordt geschreven. Hij vangt de dynamiek die er tussen de verschillende leden van het gezin bestaan moet hebben door steeds een ander gezinslid naar voren te schuiven om zijn/haar kant van de zaak te belichten of mening te geven. Een reactieve manier van portretteren die past bij de ‘amazing family’ Mann, waarin iedereen zijn plaats opeiste en de een niet schuwde een mening over de ander te geven. En dat terwijl Thomas Mann te boek staat als het meest dominante gezinslid.
De onderlinge verhoudingen worden – in meer dan een opzicht – onder druk gezet door de politieke situatie in Europa in het algemeen en Duitsland in het bijzonder. De diverse Manns moeten hun positie bepalen als in Duitsland de aanhang voor het nationaalsocialisme groeit en duidelijk wordt waar deze politieke ommezwaai toe zal leiden. Vervolgens zullen zij de gevolgen van dit openlijk kenbaar maken van meningen moeten aanvaarden. In hun geval betekende dit het verlaten van het land, afzien van het Duitse staatsburgerschap (voor zover dat al niet ontnomen was) en aarden in nieuwe nationaliteiten.
Hoewel niet iedereen op hetzelfde moment een keuze maakte, betekent dit voor het gezin als geheel dat zij in een fase dat kinderen eigenlijk het huis al uit zijn in toenemende mate op elkaar aangewezen/tot elkaar veroordeeld zijn. Een aantal kinderen teert relatief lang op de zak van pa en ma. Gesteggel om geld is een terugkerend thema in De familie Mann: geschiedenis van een gezin.
Het verzinnen zit de meeste Manns in het bloed, en dat fabuleren doen ze ook buiten de context van wat bedoeld is als boek. Ze nemen het niet altijd even nauw met de waarheid (Erika laat zich er regelmatig onterecht op voorstaan een manuscript van haar vader gered te hebben) of proberen de waarheid naar hun hand te zetten (Thomas Mann lobbyede actief om winnaar de kunnen worden van de Nobelprijs voor Literatuur. Hij liet zich niet bepaald positief uit over een concurrent, maar toen die concurrent de prijs niet meer kon krijgen omdat hij vroegtijdig overleed, liet Mann zich niet dan lovend over hem uit. Dit brengt Lahme aan het licht in zijn boek).
Wat in De familie Mann: geschiedenis van een gezin bevestigd wordt, is de centrale rol van de schrijfambities van de diverse gezinsleden – alleen Katia Mann schreef alleen brieven – en de onderlinge concurrentie die daardoor ontstaat. Is het voor de meeste kinderen al niet eenvoudig om op dit gebied uit de schaduw van hun vader te treden, ze gunnen elkaar het licht in de ogen ook niet altijd. Hooggespannen verwachtingen, de lat hoog leggen en jaloezie lopen als rode draden door de levens heen.
Uiteindelijk slagen de meesten van hen erin om een carrière op te bouwen. De enige die op zijn terrein toonaangevend wordt is Golo Mann. Hij onttrekt zich aan de competitie door non-fictie te schrijven. Dat is zijn goed recht als historicus.
De familie Mann bestaat niet louter uit genieën. Bovendien is niet iedereen even realistisch als het om een toekomstperspectief gaat. Succes is voor een deel maar schijn. Onder de oppervlakte gaan grote manco’s – zowel privé als professioneel – schuil (met Monika en Michael als uitschieters naar beneden). Het is dat Tilmann Lahme het verhaal in een goede vorm gegoten heeft en vat heeft op wat hij te vertellen heeft, want een successtory is het, hoe ‘amazing’ anderen de Manns ook vonden, eigenlijk niet. Als het laatste lid van het gezin in 2002 sterft, komt er een eind aan de dynastie, ondanks de kindskinderen. Dat constateert Tilmann Lahme met een zekere weemoed aan het eind van zijn verhaal. In de dood gescheiden, liggen de Manns over Europa verspreid. Misschien is dat wel het meest treffende beeld van dit gezin, dat gezien zijn status niet anders kon dan doen alsof het een eenheid was.
—
Eerder verschenen op Hanta
