Zevenhonderd jaar humanistisch vrijdenken
Dit lijvig boekwerk over de geschiedenis van zevenhonderd jaar humanistisch vrijdenken – verteld aan de hand van de levens van zijn belangrijkste denkers – begint met een fraaie anekdote uit 1983. Dan vindt de oprichtingsvergadering van een Engelse humanistische organisatie plaats. Op de vraag wat humanisme is, antwoordt een vrouwelijke lid dat de term verwijst naar de Renaissance, waarin men probeert te ontsnappen aan de Middeleeuwen. Onjuist, roept een ander lid van het genootschap: Humanisme staat voor ‘vriendelijk zijn, respectvol omgaan met dieren en dingen, liefdadigheid en nog meer’. Een derde beweert dat je humanistisch vooral niet moet verwarren met humanitair. Weer iemand anders formuleert humanisme heel plechtig als een filosofie die het bovennatuurlijke verwerpt, de mens als een natuurlijk wezen beschouwt en de waardigheid van de mens en zijn vermogen tot zelfrealisatie gebruik via de rede en de wetenschap. Zijn woorden vallen in vruchtbare aarde, totdat iemand anders het volgende probleem opwerpt: er zijn ook mensen die zichzelf humanist noemen maar ook in God geloven.
Sarah Bakewell, de Engelse auteur van De Humanisten (in het Engels: Humanly Possible) waardeert alle ingebrachte suggesties (“er zijn er nog veel meer!”) omdat de bijdragen elkaar aanvullen. Het valt Bakewell te prijzen dat ze deze ruimdenkendheid van wat mensen als humanisme zien zonder oordelen overneemt in de beschrijving van mensen die door de jaren heen als vrijdenkers hebben bijgedragen aan onze cultuur, ondanks het verzet daartegen van mensen in hun eigen tijd.
Opvallend in het bijna honderd pagina’s tellende notenapparaat is dat het woordje ‘christendom’ de meeste verwijzingen heeft. Logisch als je je realiseert dat humanistische denkers onderdeel uitmaakten van een christelijke cultuur maar zich er ook kritisch tegenover gingen verhouden en zich ervan afkeerden, zoals bij De Montaigne en Erasmus het geval was. De meeste humanisten hebben het bestaan van het goddelijke niet ontkend, maar wel altijd willen voorkomen dat dit zou afleiden van of een obstakel zou kunnen vormen voor de ontplooiing van de mens. Iets wat we ook in onze tijd vertaald zien bij hedendaagse theologische ontwerpen die je als ‘seculier religieus’ zou kunnen bestempelen.
Campagne
Wat het christendom betreft: het is niet voor niets dat een Amerikaans kerkgenootschap, dat van de zogeheten unitariërs, als eerste een humanistische organisatie opricht. Unitariërs verwerpen de leer van de goddelijke drie-eenheid. Bakewell haalt in deze context een reclamecampagne op Londense bussen aan van enkele jaren geleden op Londense bussen waarop het advies stond: “There’s probably no God. Now stop worrying and enjoy your life”. Een campagne die wereldwijd aandacht kreeg en de nodige – en ook gewenste – discussie opriep over religie en menselijkheid.
Het boek volgt geen concrete denkers, zoals de omslag in de Nederlandse vertaling aanreikt, maar biedt hen eerder een plek in hoofdstukken met poëtische titels als ‘wonderbaarlijke netwerken’, ‘permanente wonderen’ en ‘dokter hoopvol’.
Bedreigingen
Interessant is wat Bakewell beschrijft als de laatste fase in de ontwikkeling van het humanisme”. De Eerste Wereldoorlog en de opkomst van het fascisme en het communisme bedreigden elk geloof in de waardigheid en gelijkheid van individuen, maar leidde ook tot veranderingen. Humanisten hebben volgens Bakewell (ze omschrijft zichzelf ook als humanist) het Europese culturele erfgoed van de ondergang gered en in de nasleep de Verenigde Naties opgericht om de bescherming en erkenning van de mensenrechten te verankeren.
Na lezing van dit pittige boek is de conclusie gerechtvaardigd dat het humanistisch denken heeft geleid tot een grotere vrijheid van meningsvorming, tot het afnemen van dogmatische orthodoxie en tot de emancipatie van de vrouw. Daar staat tegenover dat in grote delen van de (niet-westerse) wereld deze humanistische uitgangspunten helaas geen gemeengoed zijn geworden.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
