Tijdloze meditatie over lijden in stilte
In De onzichtbaren vertelt Frank Nellen een klein verhaal te midden van een grote historische climax – de val van de Sovjet-Unie. De roman gaat niet over de namen die we lezen in geschiedenisboeken; Lenin, Stalin, Gorbatsjov. In plaats daarvan gaat het over de mensen die in stilte leden onder het communistische regime, de namen die nooit in de krant stonden, maar pionnen waren op het schaakbord van de auteurs van de geschiedenis: de onzichtbaren.
Vreemde eend
Het hoofdpersonage Dani, die in het eerste hoofdstuk nog een schooljongen is, komt uit een klein dorpje ergens in Oekraïne met de naam Taranivka. Als lezer krijg je het gevoel dat geen van de dorpelingen ooit de grenzen van het kleine plaatsje zal overschrijden. Ze zijn veroordeeld tot het zwoegen in fabrieken en het bewerken van het land voor de rest van hun leven. Maar dan komt er iemand naar Taranivka die anders is. Pavel is intelligent, hij leest boeken en daagt de heksachtige juf uit die Dani en zijn klasgenoten teistert. Zoals dat gaat met vreemde eenden in de bijt, wordt Pavel eerst genadeloos gepest, maar langzaam wennen de dorpelingen aan zijn praktijken.
Nellen beschrijft de levens en omgevingen in Oekraïne in korte zinnen en kale doch krachtige beelden. Het resultaat is een stijl die past bij de desolaatheid van het land in de Sovjettijd. Er waren geen dromen, enkel harde realiteit. Juist daarom raakt Dani geobsedeerd door Pavel, iemand die wel ambities heeft. Jaren later – inmiddels zijn ze volwassen mannen – zijn de twee elkaar uit het oog verloren. De kernramp bij Tsjernobyl heeft de inwoners van Taranivka over het land verspreid als de scherven van een granaat, maar Dani vergeet Pavel geen moment. Hij blijft naar hem op zoek, totdat hij na jaren een teken van leven krijgt en terugkeert naar het even radioactieve als spookachtige Taranivka om de illustere Pavel eindelijk weer in levende lijve te zien.
Mysterie
De keuze om het verhaal te vertellen vanuit Dani’s perspectief is gewaagd, want menig schrijver zou ervoor hebben gekozen om Pavel het centrale personage te maken. In zekere zin is hij dat ook, maar zijn reis in en uit de krochten van het socialisme zien we in veel gevallen van een afstand. Het voegt toe aan het mysterie rondom Pavel. Het is alsof je als lezer de zwarte doos beluistert na een vliegtuigcrash – wat is er in hemelsnaam met deze jongen gebeurd?
Nellen brengt de machteloosheid van de personages op effectieve wijze over. Het leven overkomt ze, de krachten die de loop van hun leven bepalen worden zelden een naam gegeven – Tsjernobyl wordt niet één keer genoemd. De onzichtbaren ondergaan. Er is geen tijd om stil te staan bij de ellende die ze omringt. De focus ligt enkel op overleven en in die zin zijn de personages bijna als wilde dieren. Die metafoor is alleen maar krachtiger wanneer Nellen de opruimklus beschrijft in de nasleep van de kernramp, waarbij elk bestraald dier in de wijde omgeving een kogel door de kop kreeg. De overeenkomsten met de onzichtbaren worden pijnlijk blootgelegd.
Geschiedenis herhaalt zich
Nellen had het idee voor De onzichtbaren ver voordat Rusland Oekraïne binnenviel in 2022. Wat dat betreft is het dus een kwestie van toeval dat zijn roman naadloos aansluit op de huidige situatie, waarin de geschiedenis zich herhaalt en de Oekraïners wederom in de vergetelheid dreigen te raken. Hoewel de roman zich afspeelt gedurende de stervensjaren van de Sovjet-Unie, is de materie niet minder relevant. Dat maakt De onzichtbaren een tijdloze meditatie over lijden in stilte, over gereduceerd worden tot een statistiek in de kleine letters van een krantenartikel. Onzichtbaren zijn er nog altijd.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
