Böse Seiten der Reformation
[Signalering] 500 Jaar Reformatie werd in 2017 herdacht met tentoonstellingen, waarvan de catalogi soms blijvende naslagwerken zijn. Zoals deze die een tentoonstelling begeleidt over de hoofdrol van de drukkunst waardoor de Reformatie sneller en met meer succes zijn weg vond dan eerdere hervormingsbewegingen. Dankzij de drukkunst bereikten honderden vlugschriften en spotprenten de ongeschoolde gelovigen. Zij misten hun doel niet dankzij de eenvoudige taal en herkenbare afbeeldingen. Inleidende essays vertellen waarom de tijd rijp was voor een hervorming van de kerk, dat met de verspreiding van de vlugschriften en de spotprenten de drukkunst voor het eerst functioneerde als massamedium en waarom vorsten en kooplieden deze operatie financierden. Daarna behandelen de auteurs het gedrukte materiaal dat maakte dat de Reformatie zich zo snel kon verspreiden. De oplage van de vlugschriften en prenten was in 1522 en 1523 het grootst door Luthers optreden op de Rijksdag van Worms in 1521. Ruim twee miljoen exemplaren werden verspreid over een gebied met
ongeveer 15 miljoen inwoners, waaronder de Nederlanden.
De auteurs vertellen beeldend hoe bang de mens in de vroege 16de eeuw was voor de Apocalyps (de in de Bijbel voorspelde ondergang van de wereld) en dat hij hoopte voort te mogen leven in het Paradijs. De rooms-katholieke kerk maakte hem wijs dat daarvoor goede werken en aflaten nodig waren, maar de Reformatoren dachten daar anders over. De grove humor van de prenten kan ook de moderne kijker nog schokken. De paus rijdt als de ‘Hoer van Babylon’ op een ezel, en verdorven monniken verstoppen meisjes onder hun soutane. Onder een gravure staat dat de duivel papen vreet en soldaten poept, en op een andere hebben monniken seks in kloosters. De betekenis van de beeldtaal was voor de tijdgenoten duidelijk. Zo staat een schaap voor Christus en zinspeelt de – nu wervend van kuise zwarte strepen over de vrouwelijke delen voorziene – Papstesel op de omslag op de ‘hermafrodieten en sodomieten’ rond de paus. Veel protestantse prenten zijn gemaakt door bekende kunstenaars als Lucas Cranach en Hans Seebald Beham, maar evenveel prenten zijn anoniem. Het picturale weerwoord van de katholieke kerk was wat afbeeldingen en allegorieën betreft ingewikkelder en daardoor minder trefzeker. Het boek is een Fundgrube, zoals de Duitse taal dat zo treffend noemt, voor de strijd met spotprenten die in de Duitse geschiedschrijving de Bilderkampf heet.
—
Eerder verschenen in Geschiedenis Magazine
