Reis door de tijd en door landen
[Recensie] “Dit boek is een persoonlijke geschiedenis van Europa. Het is geen autobiografie. Het is eerder een geschiedenisboek dat geïllustreerd wordt met memoires. Ik leun hierbij op mijn eigen dagboeken, notitieboekjes, foto’s, herinneringen en alles wat ik de afgelopen halve eeuw heb gelezen, gezien en gehoord, maar ook op de herinneringen van anderen” (p. 15 – 16).
Persoonlijke ontmoetingen
Timothy Garton Ash begint bij het einde van de Tweede Wereldoorlog, in het Duitse dorpje Westen en vertelt daar, zoals hij steeds in dit boek zal doen, over zijn ontmoeting met lokale mensen. In dat opzicht doet het boek denken aan Europa van Geert Mak, al zijn de ontmoetingen in Europa wat diepgaander en uitgebreider. Het zijn kleinschalige verhalen, persoonlijke ervaringen van Ash en van mensen die hij spreekt. Deze impressies laten zien hoe mensen historische gebeurtenissen hebben beleefd en zo geeft het kleine verhaal toegang tot de grote geschiedenis. Hij typeert de tijd in kleine maar veelzeggende details en hetgeen mensen zich herinneren.
Ash maakt duidelijk dat de bevrijding in 1945 niet voor alle Europese landen gelijk is. veelzeggend is een affiche uit 1989 na de val van de Muur in Berlijn met de tekst: ‘Nu is de oorlog pas echt voorbij’.
Europese identiteit
De vraag die in dit boek Europa, een persoonlijke geschiedenis regelmatig aan de orde komt is: wat is Europa nu precies en wie behoren ertoe? Er is een grote diversiteit aan landen, volken, culturen, religies en levenswijzen. Eeuwenlang is het christendom min of meer vanzelfsprekend bepalend geweest voor de identiteit van Europa maar die tijd begint steeds meer tot het verleden te behoren.
Ash constateert dat er in de tijd van de Koude Oorlog, waarin de verhoudingen tussen Oost en West (landen van de Sovjet-Unie en NAVO landen), in Europa meer mensen in een vorm van dictatuur wonen dan dat er mensen in vrijheid leven.
Mooi is de impressie van het leven in de DDR in het hoofdstuk ‘Friedrichstrasze, Oost’ evenals het hoofdstuk ‘1984’ dat het leven in het Oostblok schetst en de omwenteling in 1968.
(Geen) hoop op vrede
De val van de Muur in Berlijn op 9 november 1989 – Mauerfall – luidde een periode in waarin tal van landen zich bij de EU en de NAVO aansloten.
Michail Gorbatsjov werd destijds in het westen bejubeld. Terugblikkend op zijn carrière zei hij in 1996: “Vrijheid, openheid tussen naties en het einde van de wapenwedloop” (p. 157). Helaas hielden de ontwikkelingen die hij in gang zette geen stand zoals we sinds februari 2022 en eigenlijk al veel eerder weten.
Opmerkelijk zijn de woorden van Poetin in maart 2000: “Ik kan de NAVO niet echt als een vijand beschouwen”. Toen hem werd gevraagd of Rusland zich bij de NAVO zou aansluiten, zei Poetin: “Ik zou niet weten waarom niet. Ik zou die mogelijkheid niet willen uitsluiten, maar ik herhaal: alleen als er rekening wordt gehouden met de opvattingen van Rusland, als gelijkwaardige partner” (p. 188). Achteraf gezien ligt in die laatste regel de spanning die tot de huidige oorlog in Oekraïne zou leiden al besloten.
Het hoofdstuk “Toch weer genocide” is een aangrijpende impressie van de oorlogen in voormalig Joegoslavië.
Tijd van onzekerheden
Het laatste deel heet veelzeggend Achteruitgang en beschrijft de periode van 2008 – 2022. Veel hoofdstukken in dit deel eindigen met een vraagteken. De geschiedenis staat nog te dicht bij ons om daar al een afgerond oordeel over te kunnen vellen. Ontwikkelingen zijn nog gaande en daarom valt niet te zeggen welke kant het zal opgaan. Veel is onzeker momenteel.
Actueel is de typering van Poetin en zijn politieke denkwijze met als gevolg de groeiende spanning met het westen. De nawerking van de aanslag op Charlie Hebdo komt ter sprake evenals de komst van vele vluchtelingen. Hier wordt de persoonlijke visie van Ash duidelijk voelbaar: zijn sympathie gaat uit naar de vluchtelingen en hij heeft geen waardering voor de soms harde politieke stellingname van sommige Europese landen. Ook de ‘klimatologische noodtoestand’ komt ter sprake.
Het boek is in december afgesloten en beschrijft dus ook de oorlog in Oekraïne waarbij de aanvankelijk tamelijk optimistische toon verandert in pessimisme omdat de bittere uitzichtloosheid van deze oorlog steeds duidelijker wordt.
Europa, een persoonlijke geschiedenis is een boeiend verhaal dat de lezer laat zien waar wij als Europeanen vandaan komen.
Timothy Garton Ash is hoogleraar Europese studies aan de universiteit van Oxford en schrijft in The Guardian, The New York Times en de NRC. Hij schreef negen boeken waarin de transformatie van Europa in de afgelopen dertig jaar wordt belicht. Zijn boeken zijn in 22 talen vertaald.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
