Maatschappelijke thema’s en persoonlijke vraagstukken
[Recensie] Een aantal jaar geleden kreeg de nieuwe jonge schrijversgeneratie het verwijt dat ze vooral met zichzelf bezig was en geen deel uitmaakte van het maatschappelijke debat. Hun hoofdpersonen zouden zich voornamelijk blindstaren op zichzelf. Volgens die zelfde kritiek zouden romans hun lezers een moraal moeten voorschotelen. In de literatuur zou er iets meer op het spel moeten staan dan de privéproblemen van de personages. Er zou ook sprake moeten zijn van een stukje wereldproblematiek in plaats van navelstaarderij. Abdelkader Benali zei er ooit eens over: “Iedereen is hoogopgeleid, iedereen heeft ouders met ‘gekke’ trauma’s, (…) iedereen is de hele dag aan het filosoferen over de ideale bereiding van een cappuccino, iedereen woont in Amsterdam, iedereen is ongelukkig, iedereen heeft geld, iedereen droomt van armoede, iedereen twijfelt aan zichzelf.”
Vrij Nederland noemde deze jongere generatie schrijvers de latte generatie. Overigens was dat volgens de redactie van Vrij Nederland niet als een belediging bedoeld, want de echte Italiaanse latte is zacht van buiten en bevat een verrassend harde kern.
Op een gebrek aan maatschappelijk debat en wereldproblematiek zul je Michiel Lieuwma (1980) in zijn tweede roman Gezichten van glas niet betrappen. In Gezichten van Glas hebben de drie hoofdpersonages Deborah, Gilbert en Jonathan allen op de één of andere manier te maken met grote maatschappelijke thema’s. Deborah is gedesillusioneerd teruggekeerd uit Afrika waar ze haar ziel en zaligheid heeft gelegd in noodhulp aan crisisgebieden. Jonathan is een beeldend kunstenaar die het liefst totaal in zijn eigen werk zou willen verdwijnen en niks op heeft met het hele kunstwereldje, dat hij maar leeg en oppervlakkig vindt. Gilbert is cabaretier die enorm aan het worstelen is om vernieuwend te blijven en niet onderdeel van het establishment te worden waar hij zich tegen afzet. Michiel Lieuwma besteedt behoorlijk wat tijd aan zijn personages, waardoor deze stevig uitgediept worden. Hij laat ze worstelen met het leven en met de vraag wat hun zingeving daarin is. Het is een belangrijke kwaliteit van deze roman. De overtuiging en twijfel gaan hand in hand, waardoor de lezer veel stof ter overpeinzing meekrijgt.
Deborah krijgt als ze teruggekeerd is uit Afrika de taak om jonge mensen die nog maar weinig van de wereld weten te instrueren en te enthousiasmeren voor wervingsacties, maar ze merkt dat het moeilijk is om contact met ze te krijgen en begint te twijfelen aan haar eigen geschiktheid. “Hoe moesten zij ooit derden overtuigen als Debora hen niet eens kon overtuigen?”
Tegelijkertijd staat ze na haar eigen ervaringen in Afrika zelf steeds kritischer tegenover hulpverlening en wil ze haar leerlingen ervan doordringen dat hulpverlening ook afhankelijkheid in de hand werkt. Het levert een paar prachtige beschouwende analyses in het boek op die bijzonder prikkelend zijn en stof tot nadenken geven. “Ook liefdadigheid was entertainment geworden dankzij het filter van de media en belanghebbenden hielden het leed van anderen mede in stand vanwege de entertainmentwaarde ervan.”
Jonathan wil zich het liefste zo ver mogelijk verwijderd houden van het maatschappelijke debat. Zijn kunst moet maar voldoende zijn voor de toeschouwer. Hij moet zich echter als hij deelneemt aan ARTEFACT, een belangrijke internationale kunsttentoonstelling, contact zoeken met zijn publiek om daarmee een dialoog aan te gaan. Of zoals een kunstcurator hem voorhoudt: “ARTEFACT beoogde een eerlijke uitwisseling tussen bezoeker en kunstenaar, juist ook om het debat over maatschappelijke en politieke kwesties te bevorderen en zo de weerslag van kunst op het publieke discours te vergroten, anders bleef kunst hangen in navelstaarderij.”
Zo is ieder personage voor zich bezig met zijn eigen plek in deze maatschappij, waarbij het eigen belang ironisch genoeg toch uiteindelijk steeds weer lijkt te prevaleren boven het algemene en maatschappelijke belang. Michiel Lieuwma beschrijft dat allemaal in prachtig en eloquent proza en dat levert regelmatig fascinerende leesstof op. Ondertussen hebben de personages onderling ook danig wat met elkaar te stellen. Deborah, Gilbert en Jonathan leven min of meer gedwongen in hetzelfde huis en dat levert een broeinest van onderhuidse spanningen op, die door Michiel Lieuwma zeer indringend wordt beschreven. Het maakt dat het verhaal van Gezichten van Glas zich weliswaar langzaam ontvouwt, maar dat gebeurt op een bijzonder dwingende manier. Het resultaat is een bijzonder fijne en uitgebalanceerde roman die niet alleen interessante maatschappelijke vragen aan de orde stelt, maar ook diep in de psyche van de karakters kruipt. Gezichten van glas is bepaald geen pageturner, maar eerder een verhaal met een bijzonder sterke onderstroming die de lezer naar een even onafwendbaar als beklemmend einde leidt.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
