Je wordt uitgedaagd zelf verbanden te leggen
[Recensie] Op 8 november 2023 is het 75 jaar geleden dat Asger Jorn uit Denemarken, Christian Dotremont en Joseph Noiret uit België en Karel Appel, Corneille en Constant Nieuwenhuys uit Nederland in café Notre-Dame in Parijs een kunstenaarsmanifest ondertekenden: COBRA (1948-1951). Om dit jubileum te vieren richt het Cobra-museum prachtige tentoonstellingen in die vergezeld gaan met publicaties die fameus genoemd mogen worden. Dit keer is de titel Grenzeloos en vrij,In tentoonstelling én publicatie wordt de Cobra-kunst getoond in relatie tot voorlopers, tijdgenoten en kunstenaars van deze tijd. Dwarsverbanden worden getoond, Cobra wordt in historisch perspectief geplaatst en er wordt ook gekeken naar de doorwerking die Cobra heeft (gehad). Deze publicatie bevat veel illustratiemateriaal en bijdragen van Rudi Fuchs over Karel Appel (een wat oudere bijdrage), een essay van Joke de Wolf over de betekenis van Parijs voor de Cobra Kunstenaars.
Opnieuw beginnen
Centraal in de uitgave staat een prachtig uitgewerkt verhaal van Maarten Bertheux, gastconservator van de tentoonstelling. Experimenteren, spontaniteit, kruisbestuiving en durf waren typische Cobra-kenmerken. Cobra was nieuw, uitdagend, provoceerde en dat had alles te maken met de behoudendheid die de kunstwereld betrachtte kort na de Tweede Wereldoorlog. “We wilden helemaal opnieuw beginnen, net zoals een kind.” Met deze uitspraak verwoordde Karel Appel een van de belangrijkste uitgangspunten van Cobra. Dotremont noemde Cobra een manier van leven, ‘de interactie van het individu en de gemeenschap, de samenwerking tussen verschillende specialismen (schilderkunst, poëzie), de samenwerking tussen verschillende landen en van verschillende tijden […] de interactie tussen kunst en leven. Cobra schudde de kunstwereld op en dat bleek al meteen op hun eerste tentoonstelling in het Stedelijk in 1949, mogelijk gemaakt door Willem Sandberg. De kritieken waren niet al te positief en het voorlezen van het manifest van Cobra in het Frans en een handgemeen leidden tot de nodige ophef én publiciteit.
Thema’s
Bertheux vertelt zijn verhaal aan de hand van zes thema’s met als rode draad het plaatsen van het werk van de Cobra-kunstenaars in een bredere context. Cobra wilde haar ideeën met anderen delen en zocht overal gelijkgestemden. De onderwerpen zijn: kunstenaars die invloed hadden op Cobra, maskers en volkskunst, natuur en mythische wezens, gebaar, kind en Cobra tussen Van Gogh en Jonathan Meese. De grote verdienste van Bertheux is dat zijn verhaal echt andere perspectieven belicht en dat hij dat uitlegt in een heldere en toegankelijke taal. Bart van den Toorn gezorgd voor een heldere vormgeving waarbij werken die een verbinding met elkaar hebben mooi naast elkaar zijn geplaatst, zodat je als lezer meteen je verbeeldingskracht aan het werk kunt zetten. Er worden uitstapjes gemaakt naar kunstenaars die zijdelings bij Cobra betrokken waren of juist helemaal niet, het gaat over de rol van de vrouw bij Cobra, en de verbreding van het perspectief naar latere generaties kunstenaars zoals Georg Baselitz, Basquiat, Julian Schanel, Tanja Ritterbex.
Gebaar
Ik belicht één thema wat explicieter: Het gebaar. Het laat zien hoe het boek in elkaar steekt en hoe Bertheux de verbindingen legt. Bertheux begint bij André Breton die door zijn Manifest van het Surrealisme (1924) gezien wordt als de grondlegger van deze beweging. Het ‘automatisch schrijven’ was volgens hem direct afkomstig uit het onbewuste. We zien dat bij Jackson Pollock in zijn action painting, maar ook bij Jorn. Bertheux stelt dat Pollock iedere figuratie weg liet, maar Jorn niet. “Jorn heeft zich nooit herhaald, kwam voor elk schilderkunstig vraagstuk steeds met nieuwe inventies.” Alechinsky en Dotremont waren ook met ‘het gebaar’ bezig. Alechinsky was geïnspireerd door de Japanse kalligrafie en had in 1951 al geformuleerd hoe hij het persoonlijk handschrift als de meest directe uiting van de menselijke psyche beschouwde. Dotremont maakte woordschilderijen. Samen maakten ze woordschilderingen en zo’n schilderij is ook afgebeeld (Ondes extrèmes…; Extreme golven). Op een foto ernaast zie je de kunstenaars samen aan het werk. Vervolgens maakt Bertheux de doorsteek naar de Guti-groep (bestaande uit abstract expressionistische kunstenaars) die in 1954 in Osaka, Japan, was opgericht. De Guti-kunstenaars ontwikkelden methodes om de directe fysieke en mentale energie op doek over te brengen. Rond 1955 maakt Katzuo Shigara (1924-2008) de eerste action paintings. Hangend aan een touw, met zijn voeten gedrenkt in verf, zwiepte hij over een liggend schilderdoek of hij liet zich er rechtop overheen glijden. Het was een manier om de relatie tussen geest, lichaam en materiaal te visualiseren en tegelijk af te komen van het traditionele schilderij. Iets dergelijks doet Karel Appel ook in de beroemde film De werkelijkheid van Karel Appel (1961) van cineast Vrijman. Appel neemt afstand en valt vervolgens het doek aan als een wild dier. Hij componeerde zelf voor deze film de muziek, Musique Barbare, die het schijnbaar chaotische werkproces van Appel alleen maar versterkt.
Betekenis
“Cobra was vooral de drang om te experimenteren met nieuwe expressieve beelden zonder de verstikkende controle van het verstand. Die nadruk op de individuele vrijheid en het provocerende verzet tegen de gevestigde orde kreeg tot op zekere hoogte een vervolg in de ludieke acties van de provobeweging midden jaren zestig, Constants geschriften over de homo ludens zouden hier zeker van invloed geweest kunnen zijn, maar de ‘provokaasies en happenings van provo hadden misschien evenveel te maken met de ludieke bijeenkomsten die de dadaïsten aan het begin van de 20e eeuw organiseerden. Uiteindelijk kreeg de stijl van Cobra weinig navolging,” besluit Bertheux. Maar is dat ook zo? Grenzeloos en vrij zet je als lezer aan om zelf verbanden te leggen, je ideeën te vormen, na te denken. En dat is misschien nog wel het belangrijkste van deze publicatie.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
