Wetteloosheid en onmenselijkheid
“Er is helemaal niets. Geen greintje medelijden, met niemand.”
[Recensie] Het internaat speelt zich af in de Donbas, een regio die voortdurend een speelbal was en is van diverse mogendheden. Niet in de huidige oorlog maar in 2014. Het leest als een voorspelling van het hedendaagse conflict. Deze roman is een tocht door een dystopisch landschap zoals je wel eens ziet in rampenfilms. Helaas is het maar al te echt. Serhi Zjadan is dichter, schrijver en één van de belangrijkste literaire stemmen uit Oekraïne. Onlangs werd hij bekroond met de gezaghebbende Vredesprijs van de Duitse Boekhandels.
In dit donkere verhaal gaat een vijfendertigjarige leraar op weg om zijn dertienjarige neefje Sasja uit het internaat naar huis te halen “door zwarte sneeuw onder een donkere hemel”. Pasha is bijlange na geen held. Hij probeert zo weinig mogelijk op te vallen, zich met niemand te bemoeien en een gewoon leven te leiden. En uitgerekend hij gaat op weg wanneer de oorlog zijn dorpje overvalt. Het helpt hem niet meer om te doen alsof hem niets kan overkomen omdat hij “niets met politiek te maken heeft”. Vroeg of laat zal hij toch een standpunt moeten innemen. Dat maakt Nina, de directrice van het internaat, hem duidelijk.
“Niemand vecht tegen mij, protesteert Pasha zuinigjes. Ik sta aan niemands zijde… Klopt, beaamt Nina, alleen heeft u het daar óók niet over. Alsof het u niets aangaat. Terwijl het al lang tijd was om uit te maken aan welke kant u staat. Uw hele leven heeft u zich verstopt. U bent er aan gewend dat er toch niets van u afhangt, dat er altijd wel iemand voor u beslist, dat iemand anders alles regelt. Maar nu is er niemand om iets te beslissen of te regelen. Dit keer niet. Omdat u alles heeft zien gebeuren en alles prima doorhad maar bleef zwijgen en er met geen woord over repte. En neen, daar zal niemand u voor berechten, maar u hoeft ook niet op de dankbare nagedachtenis van het nageslacht te rekenen.”
Kapotgeschoten landschap
Door de gedetailleerde beschrijvingen krijg de lezer, net zoals Pasha, al snel door dat dit geen pretje wordt. Overal in bezet gebied heerst wetteloosheid en onmenselijkheid. Hij moet zich staande zien te houden in een eindeloos kapotgeschoten landschap, tussen ruïnes en loslopende honden. (Honden zijn trouwens een constante in het verhaal.) Het normale leven is vervangen door de hel. Drie dagen duurt het verhaal, elke dag een hoofdstuk, want zo lang heeft Pasha nodig om naar het internaat te geraken en weer terug naar zijn dorp. Het front verschuift voortdurend, er is bijna geen verschil tussen de uniformen van bezetters en eigen leger, hij weet niet in welke taal hij de militairen moet aanspreken, mensen hebben shellshock, steden en dorpen zijn uitgebrand, vluchtelingenstromen in kniehoge sneeuw en voortdurend lijkt hij te worden achtervolgt door hongerige honden. Het hele boek ademt de angst en onrust die de gewone mens voelt bij deze hel die over hem is gekomen zonder dat hij daar iets aan kan doen.
Boeiend was het om te zien hoe het dertienjarigen neefje heel wat meer heroïsch is als zijn ‘redder’. Hij toont veel meer besluitvaardigheid en intelligentie als zijn oom. Hij weet welke kant goed of slecht is en hij komt uit voor zijn mening maar kan alles in het juiste perspectief plaatsen. Kortom hij is een persoonlijkheid. Hij is ook degene die op de terugweg de leiding neemt tot uiteindelijk, bijna op het einde van de tocht, zijn oom eindelijk ruggengraat kweekt nadat hij voor de zoveelste keer weer door soldaten wordt bedreigd. Het is een mooi gegeven in het boek hoe Pasja evolueert en oom en neef naar elkaar toegroeien.
Realistisch
Serhi Zjadan focust zich in zijn roman vooral op de belevenissen van één man maar vanuit die kleine hoek wordt zoveel meer onthult dan wat de protagonist ziet en voelt, wat de leeservaring uiterst boeiend maakt. In dit boek geen grote politiek geladen alinea’s, de kracht zit hem vooral in het gevoel van claustrofobische angst doorheen de tocht, maar ook de gigantische wil om te overleven. Zowel uit literair als uit historisch standpunt heeft dit verhaal een grote verdienste. Ondanks de zwaarte en de realistische verteltrant is het een boek dat zeer vlot leest. Elke pagina sleurt je dieper de moeilijkheden van de tocht in.
Dit is het verhaal van een man die een schijnbaar onmogelijke taak tot een goed einde moet brengen. Die daar tegen zijn karakter in aan begint en er in slaagt. Al is hun dorp bezet, is het normale leven totaal verdwenen, toch zijn ze na thuiskomst niet verslagen. Dat wordt mooi geïllustreerd door Sasja die een bijna dode puppy vindt:
“Is ie dood? – vraagt Pasja, oprecht geïnteresseerd. Mooi niet, antwoord ik. Als hij groot is zal hij iedereen aan stukken scheuren.”
De bezetters zijn verwittigd.
—
Eerder verschenen op Boekensite Gent
