Familie in oorlogstijd
Bas von Benda – Beckmann schreef onder de intrigerende titel Het kleedje voor Hitler een fascinerende geschiedenis van zijn familie in de twintigste eeuw die de grotere geschiedenis dichterbij brengt. Het bewuste kleedje speelt in het totale verhaal een geringe rol en de historische omstandigheden van dit geschenk voor Hitler zijn ook onzeker.
Bas von Benda – Beckmann is historicus en heeft eerder enkele boeken over de Tweede Wereldoorlog gepubliceerd. Van zijn hand verschenen reeds Het Oranjehotel en Na het Achterhuis. Het kleedje voor Hitler bevat 5 delen, tijdperken, opgezet: 1871 – 1918, 1918 – 1933, 1933 – 1939, 1939 – 1945 en 1945 – 2023.
Luise en Alfred
Een belangrijke persoon in het boek is oudtante Luise die in april 1945 trouwde met Alfred Jodl, een Duitse generaal die in het Neurenberg proces tot de dood door ophanging werd veroordeeld.
Luise publiceerde in 1976 Jenseits des Endes, een apologie voor Alfred Jodl. In dit boek is er ruime aandacht voor de ongemakkelijke waarheid van de beladen geschiedenis die ook Alfred Jodl als betrokkene heeft belast, al zag hij dat zelf duidelijk anders. Hij wordt steeds meer gegrepen door het nazistische gedachtegoed zoals blijkt uit zijn brief aan Luise uit 1938: ‘Stuur me voor mijn verjaardag toch nog zo’n mooie aquarel van de Führer, of anders van een gewelfd ijzeren kruis eerste klasse’ (p. 263-264). Jodl wordt hoofd Wehrmachtführeramt en heeft in die hoedanigheid zo’n 5000 keer met Hitler vergaderd.
Ook Luise raakt nauwer bij de oorlog betrokken als Wehrmachthelferin, een semi-militaire functie en is ‘in de ban van de historische gebeurtenissen’. Zij blijft in Duitsland geloven blijkens een brief van 12 april 1945 waarin zij zegt: “ik blijf Duits en ik geloof in het diepst van mijn hart dat Duitsland na deze lijdensweg een wederopstanding zal beleven. En ik blijf ook nu nog bij mijn geloof dat het nationaalsocialisme in zijn zuivere vorm de enig mogelijke staatsvorm is die een volk gelukkig kan maken” (p. 471).
Weimar republiek
Dit boek is in de eerste plaats een familiegeschiedenis maar wel – en als historicus kan en wil de auteur daar niet omheen – in de context van politieke ontwikkelingen.
1914 noemt hij een “radicale breuk in het leven van mijn familie”(p. 103). De complot theorie van de Eerste Wereldoorlog – de zogenaamde dolkstootlegende dat socialisten en joden de oorlog zouden hebben gesaboteerd – vindt in de familie de nodige weerklank.
In het eerste deel, 1918 – 1933, komen belangrijke en beladen gebeurtenissen in Duitsland ook ter sprake: de kwetsbare Weimar republiek, rechtse vrijkorpsen, crisisjaren en het antisemitisme van zijn grootmoeder Rehli. Het groeiende extreemrechtse denken komt in dit boek duidelijk naar voren. Juist omdat het om concrete mensen gaat die hiermee sympathiseren, heeft het iets beklemmends omdat duidelijk wordt dat mensen erdoor gegrepen worden en in hun houding veranderen.
De opkomst van de NSDAP en Hitler die in 1933 rijkskanselier wordt, krijgen aandacht evenals de Reichskristallnacht van november 1938, ook wel Novemberprogram genoemd.
Franz, de grootvader van Bas von Benda – Beckmann is piloot en komt in 1942 om het leven wanneer zijn jachtbommen wordt neergeschoten.
Boeiend is het deel over het verloop van de Tweede Wereldoorlog en het proces van Neurenberg omdat de lezer via de familiegeschiedenis in aanraking komt met historische gebeurtenissen. Interessant is wat Jodl aan Luise schrijft over de – mislukte – aanslag op Hitler op 20 juli 1944 en later zijn ondergang aan het einde van de oorlog. Ook de chaotische en moeilijke situatie in Duitsland na de bevrijding krijgt de nodige aandacht.
Verloop van de oorlog
Dit boek is een familiegeschiedenis die de lezer tevens dichter bij de oorlog brengt en deze vanuit menselijk perspectief benadert. Daar zitten interessante aspecten bij zoals de Duitse militairen in Italië die na operatie Barbarossa en het verloop daarvan, deze Duitse aanval op Rusland mislukt uiteindelijk, al gauw ánders en negatiever over de overwinning denken dan militairen in Duitsland zelf.
Ook Alfred Jodl ziet in dat het steeds moeilijker wordt voor Duitsland maar desondanks blijft hij Hitler steunen. Na de verloren slag om Stalingrad schrijft hij aan Luise, die ook haar twijfels heeft: “Je moet door dik en dun blijven geloven dat we deze oorlog winnen” (p. 332).
Neurenberg
Jodl ontkent tijdens het proces van Neurenberg zijn medeplichtigheid aan de genocide op de joden met de woorden: “Niet schuldig. Wat ik heb gedaan of moest doen, kan ik met een rein geweten tegenover God, de geschiedenis en mijn volk verantwoorden” (p. 518). Hij sterft door ophanging na zijn laatste woorden: “Ich grüsze Dich, o Du mein Deutschland” (p. 548).
Luise blijft hem daarin verdedigen. Zij heeft wel geruchten gehoord over de concentratiekampen maar verdringt deze. Haar zus Tini schrijft aan haar kinderen: “wie waarneemt, moet nadenken” (p. 346). Zij voelt schaamte ten aanzien van hetgeen Duitsland heeft gedaan maar Luise bleef na de dood van Alfred Jodl streven naar zijn rehabilitatie; dit was haar ‘levenswerk’.
Moedig boek
Het kleedje voor Hitler is een diepgaand onderzoek naar het verleden van eigen familie die niet alleen de oorlog in Duitsland meemaakte maar waarvan sommigen – met name Luise – daar ook nauw en vanuit een nationaalsocialistische instelling bij betrokken waren.
Aan het eind van het boek is de worsteling van Bas von Benda – Beckmann merkbaar. Zijn oudtante Luise was in persoonlijk opzicht een innemende vrouw maar haar denkbeelden vindt hij – terecht – verwerpelijk. Jammer is ook haar volhardende houding ten aanzien van het verleden.
Dit boek is eerlijk en onderzoekend, laat mensen vanuit hun eigen visie in de historische context spreken en verbindt hun houding met de grotere geschiedenis zonder daar een oordeel over uit te spreken. De lezer voelt wel een zeker ongemak en misschien ook wel pijn van de auteur, hetgeen na zo’n intensief proces ook niet verwonderlijk is. Deze mensen maken deel uit van zijn familie en vormen daarmee ook een ongemakkelijk deel van zijn herkomst en levensverhaal.
Dit intrigerende verhaal vindt weerklank: de eerste druk van dit boek verscheen eind 2023, de vierde druk begin 2024. Tal van zwart/wit foto’s illustreren de tekst.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
