Van avant-garde tot society schilder
[Recensie] Kees van Dongen – De weg naar succes is een bijzonder boek. En dat is de verdienste van Anita Hopmans, Van Dongen-specialist en senior conservator bij het RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. Ze reconstrueert hoe Van Dongen (1877-1968), afkomstig uit Delfshaven en zoon van een mouter, zich in Parijs weet op te werken tot een van de grote vernieuwers van de kunst. Die zoektocht documenteert ze met citaten, foto’s en met kunstwerken die afgedrukt zijn in het boek. Ze richt zich vooral op de eerste twintig jaar van zijn kunstenaarschap en laat de ontwikkeling die hij doormaakt zien tot aan zijn doorbraak in Parijs kort na 1900. Hopmans doet dat in samenhang met haar promotieonderzoek naar Van Dongen.
Strategisch netwerker
Natuurlijk was Van Dongen getalenteerd en authentiek, maar hij opereerde ook strategisch. Zo weet hij critici voor zich te winnen, maakt hij handig gebruik van de ingangen die hij in de kunstwereld van Parijs heeft, gaat relaties aan met de meest gerenommeerde galeries in de stad, verkoopt goed, en vindt aansluiting bij de avant-garde van het begin van de twintigste eeuw, de fauves. Hij werkt zich op tot een van de grote vernieuwers in de kunst. Kortom hij wist hoe je op moest vallen. Een netwerker zouden we tegenwoordig zeggen.
Hopmans neemt ons mee in zijn ontwikkeling en laat allerlei aspecten van zijn kunst/werk/leven zien en plaatst die in de context van de tijd. Van tekenkunst en engagement, via zijn debuut en doorbraak in Parijs, tot de absolute vrijheid als kunstenaar en de daaraan gekoppelde roem. Niet voor niets heet het boek De weg naar succes. Het boek bevat een prachtig overzicht van zijn werk zoals dat in van 17 januari tot 7 mei 2023 in het Singer in Laren te zien was.
Geëngageerd tekenaar
In het begin van zijn carrière ging zijn aandacht uit naar tekenen. Schilderen was voor de elite vond hij. Hij vertrekt definitief naar Parijs in 1899 en gaat er tekenen, onder meer voor een satirisch blad, maar ook op straat en maakt studie van het arbeidersbestaan, de zelfkant van de maatschappij, zwervers, straatmusici, prostituees. Hij was geëngageerd. Via de contacten die hij in Parijs had verkocht hij zijn werk onder meer aan Ambroise Vollard en Berthe Weill die in haar galerie tekenkunst verkocht. In 1904 debuteert hij als schilder in twee galeries, waaronder die van Vollaard. Slim opereerde hij door werk uit zijn Nederlandse periode en nieuw werk dat hij in Parijs had gemaakt te laten zien. De belangrijke criticus de aandacht Félix Fénéon introduceerde hem als nazaat van Matthijs Maris, Jongkind en Van Gogh. Van Dongen gaat vervolgens op meerdere plekken tegelijk exposeren, ook internationaal. Belangrijk was de expositie in 1905 in de Salon d’Automne met onder anderen Henri Matisse. De heldere kleuren waarvan deze groep kunstenaars zich bediende, leverde hun de bijnaam Les Fauves (‘Wilde Beesten’) op. Van de Fauves waren Van Dongen zelf, Henri Matisse, André Derain, Maurice de Vlaminck en Albert Marquet de leidende figuren. Zijn werk valt steeds meer op door zijn levendige, expressieve indrukken van het Parijse uitgaansleven waar als nieuwigheid de elektrisch verlichte stoomcarrousels waren geïntroduceerd.
Nieuw licht
Hij huurt, op voorspraak van Picasso, in 1907, een ruimer atelier in het ateliergebouw Bateau-Lavoir. Picasso’s vriendin Fernande Olivier stond er model voor hem. Niet verkeerd om zo aandacht op je te vestigen en de strijd aan te gaan met Picasso als vernieuwer. In 1908 verhuist hij naar het Artelier aan de Rue de Saulnier naast de Folies-Bergère. Daar maakte hij als kunstenaar als eerste gebruik van ‘het nieuwe licht’, elektrisch licht, voor hem de inspiratie tot het toepassen van de voor hem zijn kenmerkende kleuren. Hij gebruikte het licht van Folies af om gebruik te maken van een booglamp in zijn atelier. Hij gaf zijn modellen weer met “de hem kenmerken halo’s, kleuren en tussentinten als jade- en emeraldgroen, citroengeel, variaties in oranje, oker, roze en diep aubergine.” Van Dongen zoekt steeds nieuwe mogelijkheden om de aandacht te trekken. Wanneer het kubisme belangrijker wordt gaat híj juist met elektrisch licht werken.
De grote roem
Vanaf 1912 wordt hij de man van ‘het grote publiek’. Hij heeft een garage-atelier waar hij atelierfeesten houdt. Die feesten dienden ook ter promotie van zijn werk dat er aan de wanden hing. Hij verspreidt ansichtkaarten om zijn werk onder de aandacht brengen, maakt grafisch werk. En zijn werk is ook te zien op talloze affiches. Hij is ‘overal.’ In het milieu van Montmartre met zijn internationale allure rijgen de opdrachten zich aaneen. Zijn bekende portretten van vrouwen met langgerekte lichaamsvormen, juwelen die opvallen en grote ogen, donker omrand en de benen bloot worden zijn handelsmerk. Het kleurgebruik verwijst naar de Franse invloeden en de stilering, de lijnvoering zou je als verwijzing naar zijn tekenkunst kunnen zien. Daar waar het aan het begin van zijn carrière allemaal om draaide. Hij is een succesvol schilder. “Van Dongen liftte mee op het nieuwe dat de sterren omgaf en andersom bevestigde hij met zijn kunst hun roem.”
Society
Hij hoorde dus ooit bij de avant-garde, maar koos een andere weg dan de vernieuwers Picasso en Matisse. Hij had niet die vernieuwingslust. Eind jaren twintig is de weg naar succes voltooid en is hij geen avant-gardeschilder meer. Hij had een van de grote drie kunnen zijn, maar werd een soort van society schilder.
Hopmans heeft een interessante publicatie geschreven die je op een andere manier naar Van Dongen laat kijken. Het is wel verhelderend dat er een gedeelte is met biografische gegevens is toegevoegd. De verluchtiging met originele foto’s geeft het boek een meerwaarde. En natuurlijk blijft zijn werk fascinerend. Kijk maar naar Deux Yeux (1911) dat op de cover van het boek prijkt.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
