Rauwe fictieve en documentaire verhalen
[Recensie] De verhalen van Maxim Osipov tonen het provinciale Rusland in al haar ruwe, vale grauwheid. Op een onderkoelde toon beschrijft hij hoe zijn medebewoners het gevecht met het leven aangaan en daar glansrijk in falen. Zoals de verteller in een van de verhalen laconiek vaststelt: “In vijf jaar verandert er veel in Rusland, maar in tweehonderd jaar niets.”
Uitzondering
Er was een tijd toen Russische literatuur op een voetstuk stond, literatuur met een kapitale L, geconsacreerd in de prestigieuze Russische Bibliotheek, de plejade van de klassieke 19e en 20e-eeuwse literatuur. Vandaag is het stil op het literatuurfront, en de vermaledijde oorlog in Oekraïne is daar debet aan, al was het verval al eerder ingezet. Helemaal eerlijk is het ook niet, om te moeten opboksen tegen schrijvers buiten categorie zoals Tolstoj, Dostojevski of Tsjechov. Maxim Osipov is een uitzondering en een van de zeldzame hedendaagse Russische auteurs wiens werk in vertaling verschijnt, en die wellicht bekender is in het Westen dan in zijn vaderland. Sinds de auteur – beroepshalve cardioloog – in 2021 in het Nederlandse debuteerde met ‘De wereld is niet stuk te krijgen’ volgt de ene herdruk de andere op. Nu ligt er met Kilometer 101 een opvolger in de rekken. De auteur is ondertussen gevlucht uit zijn vaderland, en met hem enkele honderdduizenden kritische burgers. Het is een terugkerend fenomeen in de geschiedenis, de Russische emigratie is ondertussen aan haar vijfde golf toe (of de vierde, afhankelijk van wie telt). Osipov, die het al langer grondig oneens was met tsaar Vladimir, leeft nu in Nederland in ballingschap. Maar laat dit de lezers niet op een verkeerd been zetten. Verwacht van Osipov geen expliciet geëngageerde literatuur, maar de inertie van de Russische samenleving is in quasi elk verhaal aanwezig en staart je vanaf elke bladzijde met holle ogen aan. Het is apathie in een gevorderd stadium, een virus dat iedereen besmet, zoals in ‘Koudwatervis’. Dit verhaal, uitzonderlijk geschreven in de ik-vorm, stelt het hoofdpersonage onderkoeld vast “Ik weet niet hoe het u vergaat, maar in staatsinstellingen […] ga ik meteen in de halfslaapstand om me af te schermen tegen de te verwachten vernederingen.” In een ander verhaal merkt een personage laconiek op. “De staat, dat is een relatief begrip.” Het zegt iets over een land waar autoritair bewind quasi steeds de norm was (en nog steeds is). De raadselachtige titel van de bundel is in dat opzicht een richtingaanwijzer: kilometer 101 verwijst naar de bepaling in de Sovjetwet die gewezen politieke gevangenen enkel toeliet om zich op die afstand van de hoofdstad te vestigen. Osipov ontleedt de Russische samenleving met microscopische precies, haar apathische houding ten opzichte van de macht, het geruisloos rehabiliteren van massamoordenaar Stalin, het rauwe antisemitisme, het latente en oeverloze alcoholisme. De verteller lijkt daardoor al even moedeloos als de personages die hij beschrijft, maar hij benoemt de zaken wel. De vertelstof van Osipov is rauw en ruw, in het beste geval tragikomisch. Wanneer hij de toestand van de gezondheidszorg heeft overschouwd, is de verteller gelaten: “wij hebben een ontwikkelde wetgeving die ons steeds effectiever beschermt tegen veranderingen ten goede.” Osipov analyseert, legt bloot, maar heeft geen pasklaar antwoord klaar. Gelukkig maar, want literatuur als dienstmaagd van de politiek levert zelden boeiend proza op.
Twee cycli verhalen
Van Oorschot ging resoluut voor een vuistdikke bundel en dat is merkbaar. Men bundelde twee cycli verhalen, enerzijds fictieve verhalen en anderzijds eerder documentaire verhalen (“Schetsen uit het leven in de provincie, opgedragen aan de stad N”). Die selectie kon strenger, de eerste reeks verhalen zijn niet van hetzelfde niveau als Osipovs verhalen over het leven op het Russische platteland. Svetlana Aleksijevitsj is een uitgesproken fan van Osipovs proza. Met een knipoog naar het eigenlijke beroep van de auteur, cardioloog, noemt de Nobelprijswinnares het een “meedogenloze diagnose van het hedendaagse Rusland”. Daar kan ik me enkel bij aansluiten. Kan iemand deze patiënt naar een bekwame arts doorverwijzen?
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
