Onvergetelijk
[Recensie] De titel van deze bespreking is mede ingegeven door het lot dat Kruis of munt van Jo Boer in eerste instantie heeft moeten ondergaan. Zelfs al voor de verschijning in 1949 viel het in de prijzen om daarna al veel te snel in de vergetelheid te raken. Ik heb vrij veel oorspronkelijk Nederlandse boeken gelezen en ik durf het wel aan: dit behoort tot de top! Wat de achterliggende gedachte ervan ook is geweest, het is een zeer prijzenswaardige zet geweest van uitgeverij Prometheus om het in 2020 opnieuw uit te geven. Hopelijk blijft het nu het eerdere lot bespaard en zal het de erkenning krijgen die het verdient.
Het stempel van de tirannieke opa
Toegegeven, de titel en de schrijfster waren mij ook volslagen onbekend. Dat veranderde toen Kruis of munt direct na heruitgave in 2020 veel aandacht kreeg in de geschreven pers, was de prachtige, aanstekelijke bespreking door Joost de Vries en Ellen Deckwitz in de podcast BoekenFM.
Het begint nogal raar, een kinderlijk toontje waarin de personen die het leven van de kleine Jo bepaalden, werden voorzien van vreemde bijnamen: Puk-Struk, haar moeder, De Ka en de Kuuk, haar oma en De Happerd, opa Waringa. Duidelijk, een kind aan het woord en dat blijft zo, maar minder kinderlijk dan je op grond van die eerste indruk zou kunnen verwachten.
Het viertal woont bij elkaar nadat zij zijn geremigreerd vanuit Indië. Opa was daar een welgestelde man, maar ook een manipulatieve tiran voor iedereen in zijn omgeving. Hij was ronduit neerbuigend, racistisch en discriminerend ten opzichte van eenieder met een andere huidskleur dan wit.
Zijn oudste dochter heeft hij, met het nodige list en bedrog, laten opsluiten in een wat wij nu psychiatrische inrichting zouden noemen in Den Haag, toen zij een huwelijk wilde aangaan met een man die de tiran niet aanstond. Zijn zoon trok zijn eigen plan en liet de familie achter zich. Dit zijn zijlijnen in het verhaal dat vooral draait om Jopie Landman en haar moeder Aletta.
Verstikkend leven, verrassend einde
Het leven valt niet mee in het huishouden waar de tiran de stemming bepaalt. Jopie hecht zich vooral aan haar oma. Tot haar moeder is de afstand enorm. Moeder Aletta heeft het kind nooit gewild. Jopie is het onverwachte resultaat van een volkomen mislukt huwelijk met Bernard Landman. Een huwelijk zonder genegenheid, mede omdat Aletta elk lichamelijk contact, met name seksueel, verafschuwt.
De opluchting als De Happerd is overleden duurt niet lang en verdwijnt helemaal als oma ook overlijdt. Moeder Aletta, die net zo manipulatief is als haar vader, gunt Jopie geen ruimte en wordt steeds bezitteriger. De omgang met een vriendje wordt Jopie verboden. Voor alle zekerheid haalt zij het kind elke dag van school en ook daarbuiten kan zij geen stap zetten zonder de schaduw van haar moeder.
“Dag en nacht zou zij het kind onder toezicht houden. Dag en nacht zou zij de gehate schim van Bernard Landman bestrijden. Alles wat het kind van het leven te verwachten had, zou zij ontvangen uit de handen van haar moeder. Geen vriendjes of vriendinnetjes zouden de schim van Bernard Landman heimelijk aanmoedigen en versterken.”
Jopie krijgt geen millimeter ruimte om een eigen leven op te bouwen. Zelfs de nachten brengen zij in dezelfde kamer door. Naarmate Jopie ouder wordt, probeert zij tevergeefs om zichzelf ruimte te verschaffen. Het resultaat na elke poging is dat het touw steeds strakker wordt aangetrokken. Is er een uitweg? De titel Kruis of munt zou je kunnen uitleggen alsof er twee manieren zijn: jezelf schikken in je lot of het gevecht aangaan. Aan het einde blijkt er ook nog een derde manier te zijn om zichzelf te “bevrijden”. Het is een einde dat onverwacht is, dat je niet ziet aankomen, maar dat tegelijk vanzelfsprekend is op het moment dat je het leest.
Stilistisch meesterlijk, grote vertelkracht
Een sterk aangrijpend en desondanks vrij lichtvoetig verhaal, maar dat is niet het enige dat Kruis of munt zo goed maakt. Jo Boer geeft blijk van een groot taalgevoel, bijvoorbeeld met een zin als “Een vlucht strandpleviertjes ijlde met breiende naaldpootjes voor haar uit naar een spiegelend meertje van zeewater, dat ernstig en sereen de hemel weerkaatste”. Je ziet het zo voor je.
Haar taalvondsten zijn geweldig, de dialogen sterk, de manier waarop zij sociale gebeurtenissen en landschappen beschrijft spreken zeer tot de verbeelding. Zelfs de pesterijen van Aletta zijn, hoe wrang ook, prachtig beschreven. Het verhaal verslapt vrijwel nergens en als het al voorkomt duren die momenten nooit lang.
Kruis of munt is een geweldig boek, een dat zich kan meten met het allerbeste dat in het Nederlands is geschreven en dat wat mij betreft een plaats verdient in een canon van moderne klassiekers!
—
Eerder verschenen op jkleest
