Hoe die ene gebeurtenis een leven voor altijd kan veranderen
In hoeverre wordt ons leven bepaald door grote en kleine gebeurtenissen uit heden en verleden, vraagt Ian McEwan zich af in zijn nieuwe roman Lessen.
[Recensie]Twee vrouwen stuurden het leven van Roland Baines, het hoofdpersonage uit de nieuwe roman van Ian McEwan. Toen hij elf was liet zijn tien jaar oudere pianolerares Miriam tijdens het spelen haar hand onder de rand van zijn korte broek glijden, waarna ze hem een kneep gaf die hem vertwijfeld achterliet, tot ze hem de week nadien op de mond kuste. Vijfentwintig jaar later volgde een tweede ingrijpende gebeurtenis, toen Alissa, de moeder van hun zeven maanden oude baby Lawrence onaangekondigd de deur achter zich dichtsloeg en naar Duitsland verdween. Ook in dat geval volgde er al gauw duidelijkheid, toen ze schreef dat ze hen had verlaten omdat ze haar literaire carrière in de weg stonden. Miriam trok hem aan terwijl Alissa hem verstootte, maar allebei gaven ze hem les, niet alleen in het piano spelen, maar ook in het overleven.
Grote thema’s
In Lessen, zoals de titel van McEwans boek luidt, volgen we Roland van voor zijn geboorte, toen zijn ouders elkaar nog moesten ontmoeten, tot hij als prille zeventiger geconfronteerd wordt met de angst voor de dood. Waarom schopte deze man die concertpianist had kunnen worden het uiteindelijk niet veel verder dan het restaurant van een middelmatig Londens hotel waar hij lichte jazzdeuntjes speelde voor de lunchende bejaarden? En hoe komt het dat zijn droom om een bekend dichter te worden eindigde bij een firma die wenskaartjes drukte en waarvoor hij de melige teksten schreef? Kiest een mens zijn eigen levensloop, of wordt hij bepaald door zijn omgeving en zijn geschiedenis? Het is een van de grote thema’s in het werk van Ian McEwan.
Stel dat Hitler nooit beslist had om Polen binnen te vallen, bedenkt Roland op een bepaald moment, dan was de eerste man van zijn moeder niet gesneuveld, had zijn vader haar niet ontmoet en was hij er nooit geweest. Net zomin als Alissa trouwens, wiens Engelse moeder na de oorlog naar München trok om er research te doen voor een artikel over de anti-nazibeweging Die Weisse Rose. Ze kwam er in contact met een van de intimi van de vermoorde leden van die organisatie, werd verliefd op hem en bleef in Duitsland. Het hoeft dus niet te verbazen dat McEwan het levensverhaal van Roland stevig inbedt in de grote gebeurtenissen van de twintigste en vroege eenentwintigste eeuw. De Suez-crisis, de ramp met de kerncentrale van Tsjernobyl, de val van de Muur en zelfs brexit en de coronalockdowns spelen een rol in het boek.
Voorspelling
En de Cuba-crisis van 1962 natuurlijk, want die zette de veertienjarige Ronald na heel veel fantaseren over Miriam aan om toch op haar verzoek van weleer in te gaan en haar thuis te bezoeken. Daar ben je dan, drie jaar te laat, zegt ze wanneer ze de deur opentrekt, waarop hij glimlachend antwoordt dat hij op straf heeft gezeten en het ijs meteen gebroken is. Miriam wijdt hem in in de liefde en boetseert hem tot een virtuoos pianist, twee jaar lang, tot hij het op het einde van een zomervakantie die hij bijna volledig bij haar heeft doorgebracht te benauwd krijgt. Hij vlucht, achtervolgd door Miriams voorspelling dat hij de rest van zijn leven zal zoeken naar wat hij bij haar had gevonden. Door haar gingen zijn schoolresultaten recht de dieperik in en miste hij zelfs zijn laatste jaar. Hij liet het allemaal wat versloffen, trok naar Londen waar hij werkloos was en in een kleine studio woonde. De ambitie was weg.
Stilistisch is Lessen een vintage McEwan. Al na een paar bladzijden herken je de hand van de meester in het trage, maar elegante en van een lichte nostalgie doortrokken ritme, in de precieze beschrijvingen, de rake situeringen, de breedvoerigheid ook waarmee hij de wereld benadert. En in zijn thematisering van die ene gebeurtenis die vele levens voor altijd kan veranderen. Hier is dat Miriams kus. In Boetekleed was het Briony die abusievelijk meende te zien hoe haar nicht Lola verkracht werd Robbie.
Tragische en somber
Naar het einde van Lessen toe laat McEwan de 72-jarige Roland aan een essay over Thatchers maatschappelijke erfenis werken. Alles wat hij wou zeggen staat erin, merkt hij, maar het mist humor. Hetzelfde zou over McEwans roman kunnen gezegd worden. In vergelijking met Jonathan Coe’s Bourneville, dat een paar maanden geleden verscheen en ook speelt tegen de achtergrond van de veranderende Britse realiteit sinds WO II, is Lessen een somber boek. En een tragischer ook, want Alissa lijkt wel weggelopen te zijn uit een klassieke tragedie. Haar hele leven lang weigert ze Lawrence te ontmoeten. Die afgesloten periode heropenen zou het einde van haar schrijverschap betekenen, zegt ze. En dus kiest ze ervoor hem, wanneer hij op een dag toch opduikt voor haar huis in Duitsland, ruw weg te sturen, ook al doet het verschrikkelijk veel pijn. Maar stel dat ze mis is, lees je tussen de lijnen, en ze Lawrence onnodig afwijst, dat ze hem best zou kunnen erkennen en een grote schrijfster worden tegelijkertijd, is haar beslissing dan niet nog hartverscheurender?
Een grote schrijfster worden, daar is het Alissa uiteindelijk om te doen, en daarmee hebben we ook het diepere thema van Lessen te pakken gekregen. Ze wordt groot, lezen we, groter dan Grass en bijna zo groot als Mann, maar wat heeft ze ervoor moeten opgeven? Te veel, aldus de mislukte Roland, die opmerkt dat hij zijn gezin nooit zou willen inruilen voor een rijtje boeken met zijn naam erop. Wie heeft uiteindelijk het gelukkigste leven geleid? Dat ook McEwan met deze vraag worstelt, mag blijken uit een aantal overeenkomsten tussen hem en de personages in zijn boek. Dat de kindertijd van Roland wel erg sterk op de zijne lijkt, zal niemand ontgaan, net zomin als dat de laatste en dikste roman van Alissa net zoals Lessen de gelijkenis tussen de auteur en haar hoofdpersonage thematiseert. Het boek gaat immers over een jonge schrijfster die in Londen haar man en baby achterlaat om in Duitsland carrière te maken. Een roman is geen memoir, merkt Alissa ergens op, en Lessen is misschien niet meer dan een speels spiegelpaleis waarin McEwan knipoogt naar de hedendaagse mode van de autofictie, maar toch.
—
Eerder verschenen op Trouw
