Als het duister komt
Waarschijnlijk zegt het veel over deze tijd, dat een intens donker boek de prestigieuze Booker Prize 2023 wint. Het Bijbelse motto voorin het boek werpt al een schaduw vooruit: “Prediker 1:9 – Hetgeen er geweest is, hetzelve zal er zijn, en hetgeen er gedaan is, hetzelve zal er gedaan worden; zodat er niets nieuws is onder de zon.” Dat kan verontrustend of juist troostrijk zijn. Hier houden we het op het eerste.
In de in eerste instantie nog normale wereld maken we kennis met wetenschapper Ellis Stack, die met haar kinderen en man Larry leeft in Dublin, Ierland. De eerste schaduwen verduisteren de zon als Larry opgepakt wordt. De nieuwe Ierse geheime dienst wil hem wat vragen stellen. Daarna verslechteren de omstandigheden, en kan Ellis niet anders dan vluchten met haar kinderen. Het verhaal komt al snel in turbulentie terecht. Ellis is daar het middelpunt van. Vanuit haar gezichtspunt maken we live de omvorming mee van een democratie tot een dictatuur. Dat gaat verontrustend gemakkelijk.
Noodtoestand
Larry wordt intussen verhoord op het politiebureau. Daar heeft de politie het volste recht toe ‘sinds de in september uitgeroepen noodtoestand’ en als Larry het waagt om bezwaar te maken tegen deze behandeling krijgt hij een verbale waarschuwing vol ambtelijke kromtaal:
“.. dus u kunt wellicht begrijpen hoe dit op ons overkomt, uw houding kan uitgelegd worden als het gedrag van een staatsvijand, iemand die verdeeldheid en onrust zaait. Wanneer ten gevolge van een handeling de stabiliteit op staatsniveau wordt bedreigd, dan zijn er twee opties mogelijk: óf de handelende persoon is iemand die opzettelijk de belangen van de staat ondermijnt óf hij is zich niet bewust van zijn daden en handelt zonder vooropgezet doel, maar hoe het ook zij, meneer Stack, in beide gevallen is de uitkomst hetzelfde, de persoon zal staatsvijanden in de kaart spelen en derhalve, meneer Stack, doen we een dringend beroep op u om bij uzelf na te gaan of dat voor u misschien geldt.”
Dictatoriaal éénrichtingssysteem
Op de virtuele achtergrond horen we Orwell, Huxley, Gerritsen, Atwood, Barry, Bervoets, Bradbury en de rest instemmend hummen. Goed gedaan. Na deze niet zo subtiele inbreuk op Larry’s privacy gaat het van kwaad tot erger; hij verdwijnt ergens naar een onvindbare plek in het justitiële systeem. Pogingen van zijn vrouw Ellis om hem te redden hebben geen kans van slagen. Alles slaat dood op een dictatoriaal éénrichtingssysteem dat elk initiatief wurgt.
Van dat systeem en de maatschappelijke uitlopers daarvan ondervindt ook Ellis op een gegeven moment (halverwege het verhaal om precies te zijn) hinder. Als ze op haar werk een uitnodiging voor een vergadering niet heeft ontvangen, krijgt ze een onaangenaam gevoel: “Paul Felsner heeft een strategiebespreking voor twee uur ‘s middags gepland, ze checkt haar e-mail maar ziet geen uitnodiging. Ze kijkt hoe de vergaderruimte langzaam volloopt, kijkt hoe Paul Felsner met een krant in zijn hand binnenkomt. Er ontwaakt iets in haar lichaam, het kruipt vanuit haar solar plexus naar haar armen en benen, ze loopt haar kamer uit en merkt dat haar handen koud worden, ze hoort het holle geluid als ze op de keur klopt, ze schraapt haar k eel en steekt haar hoofd om de hoek. Ik heb geen aankondiging gezien van de vergadering, zegt ze, is het handig is als erbij ben? De jaloezieën zijn half opgetrokken en Paul Felsner zit met zijn arm om de rugleuning van de stoel de krant te lezen terwijl de rest binnendruppelt, hij draait zich opzij en werpt haar een blik toe die vanuit een donker binnenste lijkt te komen en wat ze in zijn ogen leest is dat hij haar volledig in de tang heeft. Het is niet nodig dat jij erbij bent, Eilish. Hij buigt zich voorover en wuift haar de kamer uit. Hulpeloos staat ze bij de deur, ze wil zeggen: ja, maar dat is mijn klant, jullie kunnen niet verder zonder mij …”
Het net van boosaardigheid
Zo wordt het net van boosaardigheid langzaam aangetrokken. Lynch schrijft met verve, al zouden sommige hoofdstukken kernachtiger kunnen. Gelukkig trekt de snel grimmiger wordende toestand de lezer mee de diepte in. Een peilloze diepte die op onvoorspelbare momenten het pad der argelozen opensplijt om ze gulzig te verzwelgen. Er is maar één troost: de toekomst kan moeilijk somberder uitpakken dan dit verhaal. Een geweldig boek dit, en tegelijk een dubieus feest om te lezen.
—
