Opstand in de hemel
[Recensie] Op de zesde dag schiep God de mens. Een heuglijk feit, zou je denken, wie kan daar nu op tegen zijn? Nou, de engelen misschien. Althans, een deel van de engelen, dat hun bevoorrechte positie bedreigd ziet. En hun aanvoerder is Lucifer, Gods vroegere lieveling. Als dat niet klinkt als een epische tragedie, wat dan wel?
Want het ís een epische tragedie, geschreven door Joost van den Vondel in 1654. Het toneelstuk Lucifer geldt als één van de klassieke werken van de Nederlandse literatuur – en is voor een modern publiek vrijwel onleesbaar. Vondels statige alexandrijnen ademen grootsheid met hun barokke bijzinnen vol vergelijkingen, zeker, maar maken het ook moeilijk het verhaal te volgen. Gelukkig is er nu een hertaling van neerlandica Marijke Meijer Drees, uitgegeven bij uitgeverij Kleine Uil.
Nog altijd actueel
Wie die hertaling leest, leert al snel dat Lucifer thematisch nog altijd bijzonder actueel is. Lucifers opstand in de hemel – de opstand der opstanden, zou je kunnen zeggen – biedt een spiegel voor deze roerige tijden. Natuurlijk, de orthodoxie leert ons dat God goed is en dat maakt Lucifers twijfel aan zijn besluiten per definitie kwaadaardig. Maar wie zich de luxe van orthodoxie niet kan permitteren (of niet tot de overwinnaars behoort die de geschiedenis schrijven), leeft in een complexere wereld met veel meer grijstinten. Wanneer is het geoorloofd om in opstand te komen? Mag je je eigen positie verdedigen als je deze in gevaar ziet komen – en zo ja, hoe ver mag je daar dan in gaan? Of is het gezag van de heerser allesbepalend? Tot welk filosofisch kamp behoor je: dat van John Stuart Mill of Thomas Hobbes?
Schepping
Maar ook: welke motieven liggen aan een opstand ten grondslag? Lucifers twijfel is intellectueel te verdedigen. De schepping van de mens zou zomaar een dwaling kunnen zijn, want waarom zou een alwetende God ooit zijn oorspronkelijke scheppingsorde willen herzien? Maar zijn Lucifers daden net zo verdedigbaar? Komt zijn keuze voor een gewapende opstand voort uit oprechte bezorgdheid voor de engelen, of liggen er minder verheven gevoelens aan ten grondslag? Heeft zijn status als Gods lieveling hem ijdel gemaakt, soms? Overmoedig, misschien? Het personage dat Vondel schetst is complex, genuanceerd. Lucifer is allesbehalve de duivel – pun intended – die de overlevering doet vermoeden.
Het toneelstuk maakt ook indringend duidelijk dat een gewelddadige ontsporing nooit uit één individu ontspringt. Lucifers verontwaardiging wordt gevoed door engelen Belzebub, Belial en Apollion. Zien zij hem oprecht als hun Verlosser, of gebruiken ze hem als politieke stormram om hun eigen agenda door te drukken? Een volksmenner op zichzelf is machteloos. Zijn macht berust op een netwerk aan helpers die zijn gif verspreiden – net zozeer naar het volk als naar hem. (Is het überhaupt wel zijn gif?) Je zou, in moderne termen, kunnen stellen dat Lucifers filterbubbel zijn ondergang werd. Het was zijn onvermogen nog naar andersdenkenden te luisteren, dat hem ten val bracht.
Dicht bij oorspronkelijke tekst
Van filterbubbels wordt in Meijer Drees’ hertaling gelukkig niet gesproken – zó modern is die nu ook weer niet. Ze blijft dicht bij de oorspronkelijke tekst en dat is een godsgeschenk voor iedereen kennis wil nemen van dit canonieke toneelstuk, maar niet zonder hulp door Vondels oud-Nederlands heen komt. Haar proza haalt het natuurlijk niet bij de pracht en praal van het origineel, maar dat is ook nooit de insteek geweest. Want het origineel is ook nooit ver weg. Deze uitgave toont de oorspronkelijke tekst op de linker-, en Meijer Drees’ hertaling op de rechterpagina’s. Op die manier kan de lezer Lucifers ondergang volgen én genieten van Vondels poëzie. Het is – vergeef me de uitdrukking – een match made in heaven.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
