Nazaat van het Europese koloniale verleden
[Essay] Vanuit welke positie in de samenleving schrijft een schrijver zijn of haar boek? Deze vraag bleef zich herhalen in mijn gedachten terwijl ik het boek op de shortlist las.
Zo’n vijf jaar geleden kwam de mogelijkheid op mijn pad om de vertaler te ontmoeten van Anne Karenina, een van de boeken van de Russische schrijver Tolstoy. Ik wilde hem een vraag stellen die al lang in mijn gedachten brandde; waarom liet hij Anna Karenina zelfmoord plegen? Ik deel het voorbeeld van Tolstoj Anna Karenina ten eerste omdat de schrijver Leila Slimani geïnspireerd is geraakt door dit boek. Ten tweede omdat zowel Tolstoj als Slimani het lot van de vrouw zien als een gevolg en een dans van de menselijke conditie. En ten derde, omdat beiden zich op het gevoelsleven van de vrouw richten, ditmaal van de Marokkaanse vrouw.
Tolstoj had de gevoelens van Anna Karenina zo verfijnd beschreven, dan moest hij toch weten dat zij nooit het type vrouw zou zijn om zelfmoord te plegen. Dat wilde ik de vertaler van Tolstoj voorleggen. Het voelde alsof ik een vriend van Tolstoj zou ontmoeten. Want deze man, zijn vertaler, had jaren in de intimiteit van zijn geest geleefd.
Als vertaler bleef hij trouw aan de woorden van de grote schrijver, wel stelde hij me gerust door me te laten weten dat er een andere, vrouwelijke, schrijver was in die tijd die dezelfde vraagtekens zette bij de zelfmoord van Anna Karenina, namelijk Anna Akhmatova. Zij zei:
“Weet je, Tolstoj was een groot man, maar zijn moraliteit diende geen enkel nut. Waarom hij Anna Karenina moest veroordelen, daar kan ik het onmogelijk mee eens zijn. Het was de moraal van zijn tantes in Moskou, en niet zijn eigen echte gedachten. Hij wist maar al te goed wat Anna Karenina had gedaan. En wat hij met haar deed is verschrikkelijk. Ik zal het hem nooit vergeven.”
Had Tolstoy als man überhaupt mogen schrijven over het gevoelsleven van een vrouw? Gelukkig heeft hij het gedaan, anders zou ik mezelf op jonge leeftijd minder goed hebben begrepen. En toch blijft er die bijsmaak van de misstap, in mijn ogen tenminste.
Familiegeschiedenis
Kijk ons dansen gaat over de geschiedenis van een familie in Marokko. De schrijver toont de positie van de vrouw binnen het Marokkaanse gezin in de onzekere nasleep van de onafhankelijkheid van Frankrijk. De restanten van feodale systemen in Marokko worden subtiel verweven in een familiegeschiedenis, ze schrijft over de armoede en het schuldbesef dat rijkdom met zich meebrengt als het ten koste gaat van de gezondheid van armere mensen. Er is echter 1 thema dat het fundament is van het boek en dat is niet zoals ik misschien had verwacht, het egalitarisme. Het boek pleit niet zozeer voor gelijkheid van mensen in politiek of economisch opzicht. De schrijver is duidelijk bezig met een feministische missie, waarin ze geraffineerd afrekent met de dominantie van de mannelijke voorouders in haar cultuur.
Ik begon huiverig aan dit boek, het klonk wat cliché. Ook omdat ik vooraf had gelezen over de schrijver, ze komt uit een welgesteld gezin, is getrouwd met een bankier en speciaal gezant voor de francofonie van de Franse president Emmanuel Macron. De schrijver begeeft zich in het politieke spectrum door haar werk voor de Franse President en ze laat ons dan ook op zeer persoonlijke wijze meelezen hoe haar gedachtegoed is ontstaan in Marokko en is gevormd door Frankrijk. Een citaat uit het boek:
“Het stoort me niet als we de armen rijk maken. Maar niet ten koste van de mensen die, zoals ik, met jaren hard werken deze levensvatbare bedrijven hebben opgebouwd.” (p.27)
De schrijver van het boek is onderdeel van een bredere beweging van welgestelden die zich bekommeren om de ‘armen’ in de samenleving. In Nederland zien we welgestelde mensen als bijvoorbeeld Sander Schimmelpenninck door het land toeren om zijn visie voor de samenleving te verkondigen, een samenleving waarin de kloof tussen arm en rijk kleiner zou moeten zijn. Zij werpen zich op als redders van de gelijkheid in een land. De schrijver van het boek op de shortlist past hier naadloos tussen. Niks nieuws, zeg ik vanuit mijn Christelijke achtergrond. Toch fascineert het me, want ditmaal is het niet de bijbel die het ons verplicht te zorgen voor de armen in de samenleving, maar is het een eigen keuze van tot bloei gekomen individuen uit neoliberale landen. De vraag of zij dit wel of niet zouden mogen doen interesseert me niet. Wel wil ik begrijpen vanuit welke positie mensen iets schrijven of vertellen, want dat bepaalt vaak hoe we een verhaal moeten begrijpen.
“De personages zitten allemaal opgesloten in de karikaturale visie die de maatschappij van ze heeft.”
Literair drager gelijkheid vrouwen
Kijk ons dansen van Leila Slimani, vertaald door Gertrud Maes en uitgegeven door NieuwAmsterdam is tevens een van de vier boeken op de shortlist van de Europese literatuurprijs. In november 2023 wordt de winnaar bekend gemaakt tijdens Crossing Border festival.
Kijk ons dansen creëert een ruimte waarin de vrouwelijke personages op intieme wijze gelezen kunnen worden. Als het gaat om de rol van de Marokkaanse vrouw ten opzichte van de man slaagt Slimani er op prachtige wijze in deze te vertolken. Ze verheft de huisvrouw tot een mens, gelijkwaardig aan de man, wat haar literaire moeder Simone de Beauvoir decennia eerder op eigen wijze deed. Om deze ruimte te creëren voor de vrouw heeft ze echter scherpe kantjes gegeven aan de mannen in haar verhaal. De man is een boos figuur die steeds weer een grimmige sfeer met zich meebrengt waarvan de vrouw het slachtoffer is. De positie van de Marokkaanse vrouw wordt ten koste van de man beschreven en daarmee doet het boek soms geweld aan de historische context waarvan de man evengoed de gevolgen draagt. Op zeldzame momenten wijkt Slimani hiervan af en geeft ze ons een inkijkje in meer gelaagde verhoudingen tussen man en vrouw. Dan is ze op haar best. Een citaat uit het boek:
“Dood werd Mourad een vertrouweling, een vriend bijna, die haar niet meer veroordeelde. Ze werd nu gewaar wat ze niet had kunnen inzien toen ze samenleefden. De eenzaamheid van die man. Zijn lijden. Zijn gebrek aan lust voor haar, waarmee ze lange tijd alleen maar blij was geweest, zonder zich ooit iets af te vragen.” P96/97
De verhoudingen tussen man en vrouw zijn in naam van het feminisme soms misschien wat clichématig benadrukt, maar wat intrigeert in het verhaal van Slimani is dat haar boek een zacht en toch ook aanvallend verslag is van het sentiment dat vandaag de dag leeft in Frankrijk. Er is schaamte over het koloniale verleden, er is schuldbesef over de rijkdom dat is vergaard ten koste van mensen die werden onderdrukt, er heerst een gevoel van onmacht, onmacht om de ongelijkheid uit het verleden te herstellen en onvermogen om te duiden wie de verantwoordelijkheid heeft dit te doen. Slimani is literair drager van een tijdperk waarin de nasleep van de Franse koloniale geschiedenis zich toont in woorden. Kijk ons dansen is wat mij betreft vooral een inkijk in de intellectuele poging van Slimani om een pijnlijke koloniale geschiedenis die nog altijd sluimert te duiden voor een groter publiek.
Nazaat van het Europese koloniale verleden
In die zin kondigt Slimani een generatie vrouwelijke schrijvers aan voor de komende decennia die zowel Arabisch als Frans zijn, of noch Arabisch noch Frans. En ik benadruk vrouwelijk omdat zij zichzelf hiermee duidelijk positioneert. Slimani moet niet worden begrepen als Franse schrijver, noch als Marokkaanse schrijver. Tolstoy was niet voor iedereen de man die het gevoel van de vrouw precies wist te beschrijven, Simone de Beauvoir was niet in alle situaties tegen scheve machtsverhoudingen tussen man en vrouw en Slimani is niet alleen Marokkaans of Frans. Zij heeft geen van beide culturen volledig eigen gemaakt en kan zich tegelijkertijd heel natuurlijk bewegen in beide culturen. Zij moet begrepen worden in haar eigen Zijn; als een nazaat van het Europese koloniale verleden, een vrouw die zich de Westerse waarden eigen heeft gemaakt en vanuit die bril terugblikt op haar Marokkaanse geschiedenis. Hiermee creëert ze een prachtig platform voor vrouwen zoals zij die hun vrouwelijke voorouders een gezicht en stem willen geven omdat zij dat zichzelf nooit hebben kunnen geven.
De Française van de toekomst
Ogenschijnlijk levert Slimani geen scherpe maatschappijkritiek, maar de beschrijvingen van haar karakters verraadden wel degelijk het gedachtegoed dat zij aanhangt; vrijheid, gelijkheid, broederschap. In zekere zin is zij een literaire missionaris, met dit boek probeert ze vrouwen een stem te geven en te verheffen. Tegelijkertijd houdt ze ook een discours gaande over klassenstrijd, dekolonisatie en man-vrouw verhoudingen. Niet voor niets werd zij door de Algerijnse schrijver Kamel Daoud “De Française van de toekomst” genoemd.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
