Gedenken van de Holocaust
Frank van Vree, emeritus hoogleraar Geschiedenis van Oorlog, Geweld en Herinnering aan de Universiteit van Amsterdam, stelde uit eerder verschenen publicaties dit boek samen.
Bij het gedenken van de Holocaust gaat het om “… herinneringen, gedefinieerd als gedachten, gevoelens én praktijken die verwijzen naar het verleden, in dit geval de nazistische vervolging en vernietiging: welke betekenis wordt in de samenleving aan deze gebeurtenissen toegekend en waarin komt dat tot uiting?” (p. 12).
Ontwikkelingen in gedenken
In het eerste hoofdstuk wordt het verloop van de Tweede Wereldoorlog in ons land geschetst. Pas 15 à 20 jaar na de oorlog kwam het gedenken op gang. Daar zit een duidelijke ontwikkeling in waar we ons vandaag de dag waarschijnlijk niet meer zo bewust van zijn.
In het begin was er de neiging om het leed van het verleden te zien als een doorgangsstadium naar een betere toekomst. Typerend voor deze benadering zijn woorden van koningin Wilhelmina: ‘wat voorbijging aan nood en leed, is niet vergeefs geweest’.
De Holocaust – het woord ‘bestond’ toen nog niet – werd gezien als een onderdeel van de grotere, nationale geschiedenis en kreeg geen afzonderlijke aandacht als een uitzonderlijke gebeurtenis: “de Joodse Nederlanders maakten weliswaar deel uit van de nationale voorstelling van de oorlog, maar tegelijk was er nauwelijks ruimte voor het feit dat zij niet als Nederlanders, maar als Joden waren vermoord” (p. 75).
Joden zelf voelden onvermogen om te gedenken, het was ‘overleven in stilte’ zoals Jacques Presser het uitdrukte.
In onze tijd is het gedenken van de Holocaust iets geworden dat nergens mee valt te vergelijken en waar alle aandacht naar de Joden uitgaat. Dat gebeurt- in allerlei verbanden – mede door aandacht voor levensverhalen van mensen zodat het algemene verhaal van de oorlog concreet zichtbaar wordt op kleine, menselijke schaal: ‘persoonlijke ervaringen kwamen in plaats van abstracte waarheden’ (p. 234).
Eichmann
Het hoofdstuk over Eichmann is een biografische schets waarin ook zijn proces wordt beschreven.
Abel Herzberg zegt over hem: “Ik heb Eichmann een ‘beest’ horen noemen, een ‘monster’, een ‘roofdier’, een ‘schurk’, een ‘afgezant van de dood’ en zo meer. Ik wou dat het waar was. Het zou heel erg zijn, maar wij zouden ons tenminste tegen hem kunnen beschermen. Maar het is, helaas, niet waar. Eichmann is een mens, en naar ik ernstig vrees, nog een gewoon mens ook. Hij woont overal in de wereld temidden van ons. Hij is een soortgenoot” (p. 135).
‘Ondergang’
Na een biografische schets van Jacques Presser, wordt in een ander hoofdstuk stilgestaan bij zijn werk ‘Ondergang’. Het boek vindt destijds grote weerklank en wordt ‘hartverscheurend’ en ‘huiveringwekkend’ genoemd. Het is een persoonlijk getinte herinnering aan de oorlog en een aanklacht van de overheid en de Joodse Raad. Die komt in het boek van Presser nogal negatief naar voren en ook in dit boek Nederland en de herinnering aan de Jodenvervolging is het beeld van de Joodse Raad niet echt gunstig.
Dat is ook wel begrijpelijk. Ik mis echter in de literatuurlijst het boek van Bart van der Boom De politiek van het kleinste kwaad, waarin hij een diepgaand onderzoek doet naar het functioneren van de Joodse Raad en tot een genuanceerd(er) oordeel komt over hun handelwijze in de context van die tijd.
Vermeldenswaardig is ook dat het gevonden Ghetto archief van Warschau leidde tot het boek De muur, dat vorig jaar in een Nederlandse vertaling verscheen.
Gedenken
Nederland en de herinnering aan de Jodenvervolging staat stil bij de geschiedenis van het herdenken. Monumenten maken daar deel van uit, van de Hollandse Schouwburg in 1962 tot het Nationaal Holocaust Namenmonument in 2021. Ook vele andere monumenten worden genoemd.
Interessant zijn ook de laatste hoofdstukken over de ontwikkeling van het herdenken dat uiteindelijk heeft geleid tot een stilstaan bij het beladen verleden als een ‘funderend verleden’, een morele plicht die trekken van een civil religion heeft gekregen.
Het boek De stilte en de storm. 4 en 5 mei sinds 1945 beschrijft nog wat systematischer de geschiedenis van het herdenken sinds de Tweede Wereldoorlog in ons land; het boek staat niet in de literatuurlijst.
Frank van Vree was eerder directeur van het NIOD en decaan van de faculteit Geesteswetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
