Het streven naar cultuurvernieuwing bij Comenius
[Recensie] Om de menselijkheid van de cultuur gaat over de werken van Comenius, zijn invloed op de samenleving, en dan vooral ook bij de rozenkruisers en vrijmetselaars.
Jan Amos Comenius leefde van 1592 tot en met 1670. Het was een tijd die geteisterd werd door langdurige en gruwelijke oorlogen. Het bewoog hem om te kijken hoe hij de menselijkheid, de humaniteit, kon inbrengen in de samenleving. Zijn hoofdwerk is De rerum humaniorum emandatione consultatio catholica, ofwel: Algemeen beraad over het verbeteren van de menselijke leefomstandigheden.
Volgens Comenius bestaat alleen in Europa een ‘menselijke cultuur’, waarin wetten, grondwetten, kunsten en wetenschappen levensvatbaar zijn. Andere volken leven in wildheid, barbarij en duisternis. Tegelijkertijd houdt hij christenen een spiegel voor omdat het hen niet lukt om vrede tot stand te brengen. Deze vrede ziet hij wel als opdracht voor alle Europese wetenschappers. Conflicten ziet hij als zeer schadelijk.
Bacon, Descartes en Newton
De Tsjechische Comenius was een tijdgenoot van Bacon, Descartes en Newton. In zijn land maakte hij een andere ontwikkeling door dan mensen die aanhangers waren van Jan Hus, een van de voorbereiders van de reformatie. Deze Hussieten waren verenigd in de Boheems-Moravistische Broedergemeenschap, de overgrote meerderheid van hen had geen academische titel. Comenius bekritiseerde juist kerkhervormers als Hus, Luther en Calvijn en liet zich inspireren door de rationele verklaring van de Bijbelse openbaring. Christelijke humanisten, zoals Erasmus en Thomas More, waren een voorbeeld voor hem. Comenius’ inzichten in de relatie tussen onderwijs, opvoeding en cultuur hebben een blijvende betekenis gekregen.
In zijn pansofie beschrijft Comenius de mens als iemand die leeft in een wereld met tastbare tegenstellingen, en op grond van bepaalde wonderlijke ideeën en ervaringen ernaar streeft om deze tegenstellingen te overwinnen.
Oorlog en conflict
Om de menselijkheid van de cultuur bestaat voor een groot deel uit de aandacht voor de meningen van rozenkruisers en vrijmetselaars, en wat Comenius daarmee te maken heeft. Evenals Comenius wilden deze organisaties boven oorlog en conflict uitstijgen. In tegenstelling tot kerken die verwikkeld waren in conflicten, vormden rozenkruisers en vrijmetselaars bewegingen waarvan iets te verwachten was. Zij wilden de wetenschappen vernieuwen en wetenschappelijke inzichten in de samenleving in de praktijk brengen. En bovenal wilden deze groeperingen de menselijkheid in de samenleving bevorderen. Tot op de dag van vandaag zijn deze organisaties bezig met deze onderwerpen en besteden zij aandacht aan de ideeën van Comenius.
Aanvankelijk worden deze bewegingen door de kerk als een soort sektes gezien, maar Comenius vindt er zijn gelijken. Het boek beschrijft uitgebreid hoe dit proces zich afspeelt, en wat de opvattingen zijn van deze groeperingen, en hoe zij elkaar vinden.
Auteurs Woldring en Ruijsendaal schreven met Om de menselijkheid van de cultuur een helder boek met veel actualiteitswaarde. Wij als Nederlanders zijn verwend met een lange periode van vrede en welvaart, en wellicht zijn de menselijkheidsideeën zoals die van Comenius hiervan een onderliggende bron. Tolerantie die bij ons zeer belangrijk is, vindt hier wellicht zijn voedingsbodem, zowel in het verleden, als voor de toekomst. Nederlandse kinderen worden nog altijd opgevoed en gevoed met ideeën over gelijkheid en rechten voor ieder mens. Ook je inzetten voor vluchtelingen hoort in deze traditie van menselijkheid en humaniteit. Het is goed om te weten waar deze ideeën vandaan komen en waarom het belangrijk is je hiervoor te blijven inzetten.
De auteurs van dit boek zijn Hendrik Egbert Sipke Woldring Woldring emeritus hoogleraar politieke filosofie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en CDA-politcus en Els Ruijsendaal lid van de Raad van Advies van het Comenius Museum in Naarden, tevens verbonden aan het BeNeLux-Universitair Centrum.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
