Sergej Dovlatov vertelt
[Recensie] Sergej Dovlatov schrijft niet – hij vertelt. De vier romans in Omtrekkende bewegingen voelen niet aan als romans, opgevat als nauw gestructureerde verhalen met een kop en een staart. Ze hebben meer het karakter van een verslag – het woordelijk verslag van iemand die je in de kroeg of aan de keukentafel zijn levensverhaal vertelt. Althans, een versie van zijn levensverhaal, want de verteller is geneigd om zijn verhaal mooier of lelijker te maken naargelang er minder of meer wodka door zijn aderen stroomt – zulk soort verhalen vertelt Dovlatov.
Rusland
Hij werd geboren in 1941 in een gezin van Armeens-Joodse afkomst in het zuiden van Rusland. Vanaf 1944 woonde hij in Leningrad. Tijdens zijn dienstplicht werkte hij als gevangenisbewaarder, daarna ging hij aan de slag als journalist.
De eerste vertelling in Omtrekkende bewegingen, Compromissen, gaat over zijn tijd bij een Estse krant. De roman bestaat uit twaalf hoofdstukken die steeds hetzelfde zijn opgebouwd: ze beginnen met een krantenbericht en vertellen vervolgens het verhaal daar achter. De papieren werkelijkheid blijkt consequent mijlenver van het echte verhaal te verschillen, tot grote hilariteit overigens. Hoogtepunt is ongetwijfeld Dovlatovs verslag van de geboorte van de 400.000e inwoner van Talinn. De eerste kandidaat is te zwart, klaagt zijn eindredacteur, de volgende te joods. Het vinden van de perfecte kandidaat gaat met een hoop wodka en smeergeld gepaard – tot het omkopen van de vader om zijn zoon een gepaste naam te geven toe!
Waanzinnige praktijken
Dovlatov is op zijn best als hij de corrupte, ronduit waanzinnige praktijken van het Sovjetregime beschrijft. In het eerste deel van Ambacht vertelt hij over zijn worsteling met de autoriteiten om uitgegeven te worden in Estland. Het is een slopend bureaucratisch proces waarin gehoorzaamheid aan de partijlijn voorrang heeft op literaire kwaliteit. De geringste associatie met verdachte individuen komt hem op tegenwerking, vertraging en zelfs bezoekjes van de KGB te staan. Wantrouwen is overal:
“Inga Petkevitsj zegt me een keer:
‘Toen we elkaar nog nauwelijks kenden, had ik het vermoeden dat je een agent van de veiligheidsdienst was.’
‘Hoezo dat?’ – vroeg ik.
‘Tja, hoe leg ik dat uit… Je duikt op, leent een vijfje – en geeft het op tijd weer terug. Vreemd, denk ik, dat is zeker een mol…’”
In 1978 emigreerde Dovlatov naar de Verenigde Staten. Dat is waar het tweede deel van Ambacht over gaat. Met bevriende Russische schrijvers en journalisten richt hij een krant op. Het weekblad heeft succes, maar gaat uiteindelijk ten onder aan interne ruzies. De vrijheid die allen zo verlangden toen ze nog in de Sovjet-Unie woonden, blijkt op zichzelf niet zaligmakend. Er is meer voor nodig om een succesvol bestaan op te bouwen. Maar die kwaliteiten blijkt de redactie te ontberen. Dovlatov en zijn collega’s gedragen zich als uit de kluiten gewassen kinderen, door hun beknotte opvoeding in het thuisland niet in staat zich aan te passen aan het Amerikaans bestaan.
Familiegeschiedenis
Maar Dovlatov vertelt niet alleen over zijn werk. In Die van ons nemen zijn vertellingen een persoonlijkere wending. De eerste is een impressie van zijn familiegeschiedenis. Maar het zijn niet eens de bonte figuren die deze geschiedenis een genot maken om te lezen – dat is Dovlatovs vlotte pen. Het hoofdstuk over zijn neef begint bijvoorbeeld als volgt: “Het leven maakte van mijn neef een crimineel. Volgens mij had hij geluk. Anders was hij onvermijdelijk een hoge partijfunctionaris geworden.” De roman hangt aaneen van dit soort grappige karakteriseringen.
Omtrekkende bewegingen sluit af met Filiaal. Dovlatov bezoekt een conferentie van Russische ballingen, en ontmoet zijn eerste liefde. Hoewel zijn beschrijvingen van de Sovjet-intelligentsia onverminderd grappig blijven, voeren weemoedige bespiegelingen op verliefdheid in deze roman de boventoon. Het is in wezen de antithese van Compromis. Dovlatov moest zich in zijn werkende leven van een niet aflatende stroom halve waarheden en hele leugens bedienen om te kunnen overleven. Moest hij om zichzelf te kunnen handhaven die onwaarachtigheid in zijn persoonlijke leven compenseren met een obsessieve liefde?
Hoewel Dovlatovs romans in principe op zichzelf staan, werpen ze door hun autobiografictieve karakter de interessantste vragen op als ze samen worden gelezen. Omtrekkende bewegingen biedt zo vanuit vier verschillende perspectieven een fascinerend portret van een gemankeerde man – vanuit de eerste persoon.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
